Μετάφραση, σχόλια από Γ. Παπαθανασίου
Η πρεσβεία στον Αχιλλέα: ό,τι διαβάσαμε στην τάξη: από τη συνάδελφο φιλόλογο Ευαγγελία Πατέρα.
ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ
Εκ μέρους των απεσταλμένων του Αγαμέμνονα, πρώτος παίρνει το λόγο ο Οδυσσέας και περιγράφει τη δεινή κατάσταση στην οποία έχουν περιέλθει οι Αχαιοί: οι Τρώες έχουν αναθαρρήσει και έχουν στρατοπεδεύσει πολύ κοντά στα ελληνικά πλοία και ο Έκτορας γεμάτος έπαρση από τα ευνοϊκά σημάδια του Δία απειλεί ότι θα κάψει τα πλοία και θα εξολοθρέψει τους Αχαιούς. Ο Ιθακήσιος βασιλιάς εκμυστηρεύεται το φόβο του ότι η μοίρα των Ελλήνων είναι να αφήσουν τα κόκαλά τους στην Τροία και γι’ αυτό θα φέρει ευθύνη και ο ίδιος ο Αχιλλέας. Η σωτηρία βρίσκεται στα χέρια του χολωμένου ήρωα, γι’ αυτό, πριν είναι αργά, πρέπει να επιστρέψει στη μάχη. Ο Οδυσσέας τού θυμίζει ακόμα τις συμβουλές του πατέρα του, του Πηλέα, ότι πρέπει να είναι πράος, για να τιμηθεί από τους Έλληνες, και τον προτρέπει να εγκαταλείψει το θυμό του. Ο Αγαμέμνων έχει μετανιώσει για την υβριστική συμπεριφορά του και είναι έτοιμος να επανορθώσει προσφέροντας πολλά πλούσια δώρα, άλλα αμέσως τώρα και άλλα μετά την άλωση της Τροίας και την επιστροφή στην πατρίδα, όπου μάλιστα υπόσχεται να τον κάνει γαμπρό δίνοντάς του σπουδαία προίκα. Τέλος, του ζητάει να λυπηθεί το στρατό. Οι Αχαιοί θα τον τιμήσουν σαν θεό και, σκοτώνοντας τον Έκτορα, θα κερδίσει μεγάλη δόξα.
Η απάντηση του Αχιλλέα δεν είναι ενθαρρυντική για τα μέλη της μεσολαβητικής αποστολής. Ο θυμωμένος ήρωας δηλώνει ότι θα παραμείνει αμετακίνητος στην απόφασή του. Δεν έχει κανένα κέρδος, λέει, να βάζει τη ζωή του σε κίνδυνο πολεμώντας, αφού και αυτός που απέχει από τον αγώνα και αυτός που πολεμάει με ανδρεία παίρνουν την ίδια αμοιβή. Εξάλλου την αιχμάλωτη γυναίκα, τη Βρισηίδα, που την αγαπούσε πολύ, του την αφαίρεσε άδικα ο Αγαμέμνων. Όσο για τα δώρα του Αγαμέμνονα, τα περιφρονεί. Στη συνέχεια δηλώνει αποφασισμένος να αναχωρήσει την επόμενη κιόλας μέρα για τη Φθία, όπου τον περιμένει μια άδοξη αλλά μακροχρόνια ζωή. Την επιστροφή συνιστά και στους άλλους Αχαιούς. Τελειώνοντας το λόγο του, προτείνει στο Φοίνικα να κοιμηθεί εκεί και, αν θέλει και το πρωί να φύγει μαζί του για την πατρίδα. Η εντύπωση που άφησε η σκληρή απάντηση του Αχιλλέα στην ομάδα των τριών απεσταλμένων ήταν βαριά· σάστισαν όλοι και σώπασαν.
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ
- Εκτός από την απαρίθμηση των δώρων που υπόσχεται ο Αγαμέμνονας, ποιοι είναι οι άλλοι βασικοί άξονες (κυρίες ιδέες) του λόγου του Οδυσσέα; Αφού τους επισημάνετε, να σχηματίσετε με αυτούς ένα γενικό διάγραμμα, το οποίο να αποτυπώνει τη δομή (κατασκευή) του λόγου του βασιλιά της Ιθάκης.
Ο Οδυσσέας στο λόγο του:
α. Τονίζει την κρισιμότητα της κατάστασης και τους δικαιολογημένους φόβους.
β. Επισημαίνει ότι ο Δίας ενθαρρύνει τους Τρώες με καλούς οιωνούς.
γ. Εξαίρει τη θεόδοτη δύναμη του Έκτορα.
δ. Υπογραμμίζει ότι θα είναι πια αργά, αν τώρα δεν σπεύσει ο Αχιλλέας να βοηθήσει τους Αχαιούς.
ε. Επικαλείται τις συμβουλές του Πηλέα, όταν έστελνε το γιο του στον πόλεμο, να είναι μετριοπαθής στο θυμό του.
στ. Απαριθμεί τα πολλά και εξαίρετα δώρα που θα δώσει ο Αγαμέμνων στον Αχιλλέα, αν αυτός αφήσει το θυμό του και προστρέξει να βοηθήσει τους Αχαιούς.
ζ. Κινεί τον οίκτο για τους Αχαιούς που κινδυνεύουν και οι οποίοι θα τον τιμήσουν σαν θεό.
η. Ερεθίζει τον ήρωα να φονεύσει τον Έκτορα και να κερδίσει άμετρη δόξα.
- Αφού απαριθμήσετε τα δώρα που υπόσχεται ο Αγαμέμνονας, να γράψετε αν νομίζετε ότι αυτά θα μπορούσαν να ικανοποιήσουν τον Αχιλλέα, ώστε να αποβάλει το θυμό του και να επιστρέψει στη μάχη. Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας λαμβάνοντας υπόψη σας το χαρακτήρα του Πηλείδη, όπως τον γνωρίσαμε έως εδώ.
Τα δώρα που υπόσχεται ο Αγαμέμνων διακρίνονται:
α. Σε αυτά που θα δοθούν αμέσως: επτά καινούριοι τρίποδες, δέκα τάλαντο χρυσού, είκοσι όμορφοι λέβητες, δώδεκα γενναία άλογα, επτά γυναίκες από τη Λέσβο και, τέλος, η Βρισηίδα.
β. Σε αυτά που θα δοθούν μετά την πτώση της Τροίας: ένα καράβι πολύτιμα λάφυρα και είκοσι όμορφες Τρωαδίτισσες.
γ. Σε αυτά που θα δοθούν όταν επιστρέψουν στην πατρίδα: μία κόρη του Αγαμέμνονα για σύζυγο και πολύ μεγάλη προίκα, μέρος της οποίας θα είναι επτά πλούσιες πόλεις της Πελοποννήσου.
Τα δώρα του Αγαμέμνονα είναι πράγματι πολύτιμα· μπροστά σ’ αυτές τις υλικές προσφορές θα υποχωρούσε κάθε συνηθισμένος άνθρωπος, όχι όμως ο Αχιλλέας, ο οποίος αποτελεί το πρότυπο του ομηρικού ηρωικού ιδανικού. Η προσβολή και η ταπείνωση που υπέστη ο ήρωας δεν ξεπληρώνονται με υλικά αγαθά, αλλά με το ίδιο τίμημα. Νιώθει θιγμένος στην τιμή του και γι’ αυτόν το λόγο δεν υποχωρεί μπροστά στην προσφορά των υλικών αγαθών.
- Θυμηθείτε με ποια λόγια επαινεί τη ρητορική δεινότητα του Οδυσσέα ο Τρώας Αντήνορας (Γ 216-223): ο λόγος που μόλις διαβάσατε (Ι 225-306) δικαιολογεί το εγκώμιο του Αντήνορα ή όχι; Να αιτιολογήσετε την άποψή σας.
Στους στίχους 216-223 της ραψωδίας Γ ο Τρώας Αντήνορας επαινεί τη δύναμη των λόγων του Οδυσσέα που «σαν πυκνές χιονόψιχες […] πετιόνταν». Ο λόγος του δηλαδή ήταν σφιχτοδεμένος και πυκνός, με λογική συνοχή και οργάνωση. Ο λόγος που απευθύνει ο Οδυσσέας προς το χολωμένο Αχιλλέα δικαιολογεί το εγκώμιο του Αντήνορα. Η κατασκευή του λόγου του είναι αριστουργηματική, η επιλογή και ο πλούτος των επιχειρημάτων του καθώς και η τοποθέτησή τους στη σωστή θέση προσδίδουν πειστικότητα και δείχνουν τον Ιθακήσιο βασιλιά αντάξιο της φήμης του. Το κύριο θέμα, ότι μετάνιωσε ο Αγαμέμνων και προτείνει συμφιλίωση, το περιβάλλει με άλλα στοιχεία που θα κινήσουν τον οίκτο, τη φιλοδοξία και τη φιλοτιμία του χολωμένου ήρωα. Διάχυτη είναι σε όλο το λόγο η προτρεπτική διάθεση· το κύρος των δικών του προτροπών το ισχυροποιεί με την αναφορά του στις πατρικές συμβουλές του Πηλέα. Είναι φανερό ότι ο βασιλιάς της Ιθάκης με επιχειρήματα λογικά, ηθικά και συναισθηματικά προσπαθεί να επηρεάσει το συνομιλητή του και να τον κάνει να ξεχάσει το θυμό του. Η δομή και το περιεχόμενο του λόγου του δικαιολογούν τη φήμη του ως δεινού ρήτορα.
- Λαμβάνοντας υπόψη σας ότι ένας πατέρας γνωρίζει καλά το παιδί ίου και διαβάζοντας τη συμβουλή που δίνει ο Πηλέας στον Αχιλλέα (Ι 254- 258) τι συμπεραίνετε σχετικά με το χαρακτήρα του ήρωα;
Ο Πηλέας συμβούλεψε τον Αχιλλέα, πριν αυτός αναχωρήσει για την Τροία, να αποφεύγει τις συγκρούσεις και να προσπαθεί να είναι πράος, αν θέλει να τον τιμήσουν οι Αχαιοί. Μέσα από αυτές τις πατρικές συμβουλές προβάλλει ο εριστικός χαρακτήρας του ήρωα, η έλλειψη αυτοκυριαρχίας και πραότητας. Άλλα στοιχεία του χαρακτήρα του Αχιλλέα που τονίζονται είναι ο ορμή και το πάθος.
- Ο Αχιλλέας από την αρχή του λόγου του δηλώνει ότι «ασάλευτη θα μείν’ η θέλησίς» του (Ι 310). Αυτή η άρνησή του να υποχωρήσει επαναλαμβάνεται συχνά (λαϊτμοτίβ: επαναλαμβανόμενο μοτίβο) σε όλη την έκταση του λόγου του. Να επισημάνετε τις φράσεις και τους ανάλογους στίχους που εκφράζουν την ανυποχώρητη στάση του ήρωα.
Η άρνηση του Αχιλλέα να υποχωρήσει και να επιστρέψει στη μάχη επαναλαμβάνεται στα εξής χωρία:
α. στίχ. 314-315: «μήτ’ ο Αγαμέμνων, μήτε των άλλων Αχαιών κανείς δεν θα με πείσει».
β. στίχ. 345: «μ’ απάτην, ας μην προσπαθεί τον γνώστην του να πείσει».
γ. στίχ. 356-357: «Και αφού τον θείον Έκτορα να πολεμήσω πλέον δεν θέλω».
δ. στίχ. 374: «Έργο κανένα εγώ μ’ αυτόν ουδέ συμβούλια θέλω».
ε. στίχ. 386: «την πληγωμένην μου ψυχήν δεν θα πραΰν’ ο Ατρείδης».
στ. στίχ. 425-426: «διότι αυτό που εσκέφθηκαν στο χέρι τους δεν είναι, δεν κατορθώνεται, αφού εγώ θα μείνω στον θυμόν μου».
ΡΑΨΩΔΙΑ I 225 – 431 (σχόλια: Γ. Δημητροπούλου)
Ο ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ-ΑΝΤΙΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΑΧΙΛΛΕΑ
Ο λόγος του Οδυσσέα
Πρόλογος (στ. 225-227) Προσφώνηση Αχιλλέα – φιλοφρόνηση για το πλούσιο δείπνο
Κύριο μέρος (στ. 228-306)
1. Η δεινή θέση των Αχαιών: απειλητική στρατοπέδευση Τρώων κοντά στα αχαϊκά πλοία, εύνοια του Δία στους Τρώες, αλαζονικές απειλές του Έκτορα.
2. Εκκλήσεις – αντίστοιχα επιχειρήματα για επιστροφή του Αχιλλέα.
• Έκκληση σωτηρίας – πρόβλεψη ότι θα μετανιώσει, αλλά θα είναι αργά.
• Έκκληση παραμερισμού του θυμού – υπόμνηση συμβουλών Πηλέα για αυτοκυριαρχία, ηπιότητα.
• Έκκληση παραμερισμού του θυμού – απαρίθμηση δώρων από τον Αγαμέμνονα.
• Έκκληση για οίκτο στο στράτευμα – το δέλεαρ της δόξας, κέντρισμα φιλότιμου.
Η ρητορική δεινότητα του Οδυσσέα
• Χρησιμοποιεί επιχειρήματα αντικειμενικά – λογικά και συναισθηματικά – ηθικά.
• Λαμβάνει υπόψη του τον χαρακτήρα του Αχιλλέα (ευαίσθητος σε θέματα τιμής, ευερέθιστος, φιλότιμος και φιλόδοξος) και επιλέγει αντίστοιχα επιχειρήματα/προτροπές.
• Αποφεύγει να θίξει θέματα που θα όξυναν την ατμόσφαιρα (η έριδα, η στάση των άλλων αρχηγών)
• Κλιμακώνει τα επιχειρήματά του αφήνοντας για το τέλος τα πιο πειστικά (το δέλεαρ της δόξας).
Ο λόγος του Αχιλλέα
• Προσφωνεί το συνομιλητή του, τονίζει την ευθύτητα του ήθους – την ανυποχώρητη στάση του.
• Δεν αξίζει να πολεμά εφόσον δεν αναγνωρίζεται η προσφορά του.
• Αντιπαραθέτει τη Βρησηίδα στην Ελένη, αναρωτιέται αν μόνο οι Ατρείδες έχουν δικαίωμα να αγωνίζονται για τις γυναίκες τους.
• Ειρωνεύεται τον Αγαμέμνονα και το τείχος προβάλλοντας τη γενναιότητά του.
• Ανακοινώνει την πρόθεσή του να αναχωρήσει για τη Φθία.
• Επανέρχεται στην αδικία που υπέστη, συνιστά προσοχή στους άλλους.
• Περιφρονεί / απορρίπτει τα δώρα του Αγαμέμνονα.
• Αναφέρει το χρησμό της Θέτιδας, προτιμά μια άδοξη μακρόχρονη ζωή από τη δόξα του θανάτου.
• Συνιστά και στους άλλους επιστροφή στην πατρίδα, προτείνει στο Φοίνικα να γυρίσει μαζί του.
Το ήθος του Αχιλλέα
Ευθύς, ειλικρινής, ανυποχώρητος στην άρνησή του, προκλητικά αδιάφορος στα προβλήματα των συμπολεμιστών του,αξιοπρεπής, περήφανος, φιλότιμος και εύθικτος. Πικρία, πληγωμένος εγωισμός και αίσθημα αδικίας τον κάνουν ειρωνικό και εκδικητικό, να επιζητά την ολοκληρωτική ταπείνωση και τον άκρατο εξευτελισμό του Αγαμέμνονα, του οποίου η έμπρακτη μεταμέλεια και η γενναιόδωρη προσφορά δεν αρκεί να μεταπείθει τον χολωμένο ήρωα. Αποτέλεσμα της πίκρας του είναι και η ελάχιστα πειστική προτίμησή του στην μακροχρόνια πλην άδοξη ζωή του φιλήσυχου οικογενειάρχη.
Αξίες που προβάλλονται στο λόγο του Αχιλλέα
Ειλικρίνεια: στ. 309-313, ευγνωμοσύνη: στ. 316 – 334, τιμή: στ. 319, δόξα: στ. 414-415, αγάπη για τη γυναίκα – σύντροφο: στ. 340-343, δικαιοσύνη – αδικία : στ. 335-336, 344-345, 367-368, 375, 387.
Στοιχεία αφηγηματικής τεχνικής
1. Επαναλαμβανόμενο μοτίβο: η άρνηση του Αχιλλέα να υποχωρήσει επαναλαμβάνεται σε όλη την έκταση του λόγου του (στ. 310, 315, 345, 356-357, 374,386,425-6) αποκαλύπτοντας το πείσμα, πάθος του.
2. Σχήμα αδυνάτου: στ. 379-386, 388-391. Έμφαση στην ανυποχώρητη στάση του ήρωα.
3. Παρομοίωση: στ. 323-327. Έμφαση στην αυταπάρνηση, προσφορά του ήρωα και στην αχαριστία που εισέπραξε ως αμοιβή.