ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΚΕΦ. 6ο, Ενότητα 2η, σχολιασμός στα παραθέματα 2, 3, απαντήσεις στις ερωτήσεις 1-6

• Αφού μελετήσετε το παράθεμα 2, σ. 156 της Δεύτερης Ενότητας (David Hume, Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση), να εξετάσετε με ποιον τρόπο η συμπάθεια μπορεί να αποτελέσει την αφετηρία για να γενικευτούν και να αποκτήσουν καθολική ισχύ κάποιες βασικές ηθικές αρχές.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Η αρχή της συμπάθειας, affection, κάνει τους ανθρώπους να λειτουργούν ως συγκοινωνούντα δοχεία. Επομένως, οι ηθικές αρχές είναι κοινές για όλους τους ανθρώπους.

• Για ποιο λόγο αμφισβητείται το νόημα της ηθικότητας σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο; Πού εντοπίζει ο Τόμας Νάγκελ την αιτία του ηθικού σχετικισμού (παράθεμα 3, σ. 156-157, Τόμας Νάγκελ «Θεμελιώδη φιλοσοφικά προβλήματα» και με ποια επιχειρήματα την αντικρούει;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ Τα αίτια του ηθικού σχετικισμού, κατά τον Thomas Nagel, οφείλονται:

• στην αδυναμία των φιλοσόφων να προσδιορίσουν το αντικειμενικά ορθό,

• στη γενικότερη αμφισβήτηση που διέπει το φιλοσοφικό στοχασμό,
• στις διαφορετικές πεποιθήσεις από λαό σε λαό που οδήγησε στην άποψη ότι η ηθική εξαρτάται από τον κοινωνικό περίγυρο οπότε ο άνθρωπος δεν μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνος για τις ηθικές επιλογές του.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1, 2, 3, 4, 5 & 6 (σ. 158) ΜΕ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

1. Με ποια έννοια και σε ποιο βαθμό πιστεύετε πως θα μπορούσε να θεωρηθεί ελεύθερος ο ενάρετος άνθρωπος ο οποίος, κατά τους στωικούς ζει, τελικά, σύμφωνα με τη φύση;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Ο άνθρωπος που ζει σύμφωνα με τον ορθό λόγο «ὁμολογουμένως τῷ λόγῳ», και «κατά φύσιν» ωθεί στο «κατ’ ἀρετήν ζῆν». Η Αρετή είναι το μόνο αγαθό από το οποίο εξαρτάται η Ευημερία. Επομένως, καθετί άλλο στερείται αξίας, είναι, δηλαδή, αδιάφορο. Με το να είναι ο άνθρωπος σε αρμονία με το Σύμπαν, μετέχει του λόγου και της σοφίας του. Η βλαπτική μας συμπεριφορά προς τους άλλους για ίδιον όφελος, υπονομεύει την ίδια τη φύση μας. Ο στωικός δεν αρνείται τον κόσμο αλλά και δεν εξαρτάται από αυτόν. Απλά ζει με α π ά θ ε ι α και α τ α ρ α ξ ί α. Σύμφωνα με τους στωικούς, οι άνθρωποι συνδέονται μεταξύ τους μέσω της λογικής φύσης τους η οποία είναι κοινή. Η αγάπη για την πατρίδα είναι το πρώτο βήμα της αγάπης για τη μεγάλη πατρίδα όλων μας, την «Κοσμόπολιν» της ανθρωπότητας και του Σύμπαντος που κυβερνάται από αιώνιους και αμετάβλητους φυσικούς νόμους. Ένας τεράστιος αριθμός πραγμάτων που οι άνθρωποι αποδέχονται από ένστικτο, μπορεί να αποδειχθεί και με τη Λογική. Η δικαιοσύνη είναι θέμα όχι άποψης αλλά φύσης ενώ ο βίος καθορίζεται από την Ειμαρμένη. Η Ειμαρμένη είναι ο λόγος που ενυπάρχει στα πάντα και μπορεί να καθορίζει ποιες δυνατές εξελίξεις -σύμφωνα πάντα με τις προϋποθέσεις που υπάρχουν- μπορεί να έχει ένα φυσικό γεγονός ή φαινόμενο. Επομένως, η ειμαρμένη είναι η αρχή της αιτιότητας που μας γνωστοποιεί τις δυνατές επιλογές που έχουμε από τη φύση. Από τη στιγμή που μπορούμε να επιλέξουμε τη συμπεριφορά μας τότε είμαστε πραγματικά ελεύθεροι. Συμπέρασμα: Ελευθερία είναι η δυνατότητα να επιλέγει κάποιος τον τρόπο της ζωής του και να αυτοκαθορίζεται με βάση την αρχή της αιτιότητας. Ὁμολογουμένως τῷ λόγῳ > ὁμολογουμένως τῇ φύσει. Ο λόγος είναι μέρος του κοσμικού λόγου.

2. Η συμπάθεια που μπορεί να νιώθουμε για κάποιον άνθρωπο μπορεί να μας κάνει να παραβλέψουμε το αν είναι ηθικά εσφαλμένες και καταδικαστέες οι πράξεις του;

 ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Υπάρχουν σταθερά κριτήρια αξιολόγησης της ηθικής πράξης που είναι από κοινού συμφωνημένα με τον κοινωνικό περίγυρο, με κριτήρια τον ορθό λόγο και τον αμοιβαίο σεβασμό. Ο ηθικός νόμος έχει καθολική ισχύ. Η ανοχή στην παρανομία γενικεύει την αδικία και την καθιστά κατηγορική προσταγή με αποτέλεσμα τη διάβρωση του κοινωνικού ιστού όταν η προσωπική συμπάθεια υπερτερεί της δικαιοσύνης. Κατά συνέπεια, το προσωπικό επίπεδο διαφέρει από την απαίτηση για την ικανοποίηση του κοινού περί δικαίου αισθήματος. Τι μπορούμε να κάνουμε; Μπορούμε να συμπαρασταθούμε ηθικά στο πρόσωπο που συμπαθούμε αλλά, από την άλλη, πρέπει να ικανοποιήσουμε και το περί δικαίου αίσθημα της κοινότητας σύμφωνα με τους κανόνες που έχει θεσπίσει. Αν αυτοί κανόνες παραβιάζονται συνέχεια προτάσσοντας την ατομική περίπτωση σε βάρος του συνόλου, η κοινωνία θα οδηγηθεί στην α ν ο μ ί α από την οποία όλοι θα είναι χαμένοι!

3. α. Υπάρχει απόλυτη ελευθερία;

β. Επιλέγουμε αυτό που είναι σύμφωνο με τη φύση και την επιθυμία μας ή εκείνο που υπαγορεύει το καθήκον μας;

γ. Είναι όλες οι πράξεις μας ελεύθερες και δικές μας επιλογές;

δ. Σε ποιο βαθμό θα μπορούσαμε να συμφωνήσουμε με τον Καντ, ο οποίος πιστεύει ότι η υποταγή στον ηθικό νόμο μας απελευθερώνει από τις ανορθόλογες επιθυμίες μας; Απαντήστε στα παραπάνω ερωτήματα, κατά την κρίση σας, δίνοντας συγκεκριμένα παραδείγματα από την καθημερινή ζωή που θα στηρίζουν την άποψή σας.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

α. Η ελευθερία μας είναι σχετική. Περιορίζεται ώστε να παραχωρήσει χώρο ελεύθερο και στους συνανθρώπους μας ανάλογα με τις ανάγκες τους. Υπάρχουν, ωστόσο, πραγματικές δουλείες, όπως είναι η δουλεία των ενστίχτων αλλά και η δουλεία των διάφορων έξωθεν καταναγκασμών του κοινωνικού μας περιβάλλοντος.

β. Προσπαθούμε να εναρμονίσουμε αυτό που είναι σύμφωνο με τη φύση και την επιθυμία μας με εκείνο που υπαγορεύει το καθήκον μας. Αυτό ωφελεί και την κοινωνία, όταν αποτελείται από άτομα ευτυχισμένα χωρίς όμως να παρακάμπτουν και το καθήκον τους στο κοινωνικό σύνολο.

γ. Δεν είναι όλες οι πράξεις μας ελεύθερες και δικές μας επιλογές, γιατί τότε θα αντιμετωπίζαμε με αλαζονεία τους συνανθρώπους μας και θα παρεμποδίζαμε την ελευθερία και τις επιλογές των άλλων.

δ. Η υποταγή στον ηθικό νόμο δεν μπορεί να παρακάμπτει και το συναίσθημα. Πρέπει να εναρμονίζεται η λογική με την ψυχοσυναισθηματική κατάσταση ώστε ο άνθρωπος να μην είναι μόνο ένα ορθολογικό ον χωρίς ψυχή. Η προτεσταντική ηθική δεν εναρμονίζεται με την ψυχοσύνθεση των λαών της Μεσογείου που έχουν άλλη βιοθεωρία και στους οποίους το συναίσθημα μπορεί να υπερκαλύπτει τη λογική. Ο μετριασμός του συναισθήματος επιτυγχάνεται μέσω της παιδείας και της εκπαίδευσης.

Συμπέρασμα: Ο άνθρωπος προσαρμόζεται στους φυσικούς και θετούς νόμους πάντα με κριτήριο ότι είναι αυτοσκοπός και όχι μέσον για την επιτέλεση αλλότριων σκοπών.

4. α. Είναι ηθικά σωστό να πράττουμε πάντοτε σα να δεχόμαστε ότι όλες οι ηθικές αρχές έχουν σχετική ισχύ και ότι όλα επιτρέπονται;

β. Ποιο πρόβλημα θα μπορούσατε να επισημάνετε σε αυτήν τη διατύπωση;

γ. Ποια μπορεί να είναι τα προβλήματα από την αποδοχή ενός ακραίου ηθικού σχετικισμού; 

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

α. Αν παγιωθεί ο ηθικός σχετικισμός με δεδομένο ότι οι πεποιθήσεις των ανθρώπων διαφέρουν από εποχή σε εποχή, τότε

β. αποκτά καθολικό κύρος και αυτοαναιρείται, οπότε ο ηθικός σχετικισμός παύει να είναι σχετικισμός και γίνεται αρχή απόλυτη και καθολικά επιβεβλημένη.

γ. Αυτή όμως η συμπεριφορά μας οδηγεί σε έναν αμοραλισμό που μας κάνει έρμαια του τυχαίου. Π.χ. η φράση «έτσι κάνουν όλοι, εσύ γιατί αντιδράς;», ανοίγει αυτόματα την πόρτα στο ηθικώς κολάσιμο, με τρόπο που σε εμάς να φαίνεται όχι μόνο ανεκτό, αλλά και νόμιμο. Τότε, οι ηθικές μας αντιστάσεις αμβλύνονται και δυσκολευόμαστε να διακρίνουμε το ηθικό από το ανήθικο. Κατά συνέπεια, τέτοιες κοινωνίες δεν λέγονται πια ηθικές ή ανήθικες. Δεν ασχολούνται καν με την ηθική, επειδή είναι ηθικά αδιάφορες, δηλαδή αμοραλιστικές.

5. Πώς πιστεύετε ότι μπορεί ο άνθρωπος να ξεπεράσει τις εγωιστικές του τάσεις; Πώς θα μπορούσε να καλλιεργήσει τα κατάλληλα συναισθήματα προς τους συνανθρώπους του, ώστε να συμπεριφέρεται κατά το δυνατόν αλτρουιστικά;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Η σκέψη του θανάτου και του πεπερασμένου της ανθρώπινης ζωής απομακρύνει τον άνθρωπο από τον εγωκεντρισμό του. Η έξη σε μορφές συμπεριφοράς που αποδεικνύουν έμπρακτα, και όχι μόνο ψυχοσυναισθηματικά, τη συμπόνοια του στο συνάνθρωπο, είναι ικανή να τον απομακρύνει από τον εγωιστικό μικρόκοσμό του. Αυτό μπορεί να γίνει μόνο με την ενσυναίσθηση που σημαίνει τη βαθύτερη επικοινωνία με τον άλλο μέσω συναισθηματικής ταύτισης ή βαθύτερης κατανόησης.

Σύμφωνα με το Voltaire, η παρουσία του ανθρώπου είναι ένα απειροελάχιστο σημείο, η δε διάρκειά του μια στιγμή. Αν ο άνθρωπος έχει αυτό κατά νου, τότε θα ζει σαν η κάθε μέρα του να είναι η τελευταία. Και τότε θα τροποποιήσει και τη συμπεριφορά του και η συσσώρευση των υλικών αγαθών θα παύσει να αποτελεί το πρώτο του μέλημα.

6. Ποια είναι κατά τον Hume (Παράθεμα 7, σ. 157, David Hume, Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση) τα χαρακτηριστικά των δύο τύπων ελευθερίας που περιγράφει; Πώς νομίζετε ότι αντιμετωπίζουμε στην καθημερινή ζωή μια τέτοια διαφοροποίηση μορφών ελευθερίας;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Ο Hume διακρίνει δυο μορφές ελευθερίας: την ελευθερία της αυτενέργειας και την ελευθερία της αδιαφορίας. Η ελευθερία της αυτενέργειας αντιτίθεται στη βία και τον καταναγκασμό ενώ η ελευθερία της αδιαφορίας συνεπάγεται την άρνηση της αναγκαιότητας και των αιτιών. Η πρώτη είναι το είδος της δράσης που ενδιαφερόμαστε να διατηρήσουμε, οι σκέψεις μας στρέφονται πάντα προς αυτήν και συγχρόνως τη συγχέουμε με την άλλη. Και οι δυο δράσεις, όμως, προϋποθέτουν ελεύθερη βούληση. Επομένως, στην καθημερινή μας ζωή, πρέπει να εμβαθύνουμε στις αιτίες που μας αναγκάζουμε να ενεργούμε με τον ένα και όχι με τον άλλο τρόπο, ώστε να δίνουμε θεωρητική υποστήριξη στις πράξεις μας και θεωρητική υποστήριξη. Αντίθετα, η αδράνεια οδηγεί στην αδιαφορία και αυτή, με τη σειρά της, στην αποτελμάτωση και την οπισθοδρόμηση.

Φιλοσοφία Β΄Λ., κεφάλαιο 2, ενότητα 2: σημαντικές ερωτήσεις – σύντομες απαντήσεις

κεφάλαιο 2 ενότητα 2

• Τι είναι η λέξη;

Η λέξη είναι το μικρότερο τμήμα της γλώσσας που έχει νόημα.

• Υπάρχει σχέση λέξεων και εννοιών; Τι είναι οι έννοιες;

Οι λέξεις σχετίζονται με τις έννοιες (ή είναι ονόματα για τις έννοιες), ενώ οι έννοιες αναφέρονται σε σύνολα πραγμάτων.

Εκτός από τις έννοιες που δηλώνουν ένα σύνολο ίδιων πραγμάτων (π.χ. “βιβλίο”), έχουμε και έννοιες που δηλώνουν χαρακτηριστικά πραγμάτων.

• Να ορίσετε τις ιδέες σύμφωνα με τον Πλάτωνα

Οι ιδέες είναι πράγματα υπαρκτά, ανεξάρτητα από τον αισθητό κόσμο, αιώνια και αμετάβλητα, που μπορούμε να τα προσεγγίσουμε και να τα γνωρίσουμε μόνο με τον νου και όχι με τις αισθήσεις.

• Σε ποια επίπεδα χωρίζει ο Πλάτων την πραγματικότητα;

Θεωρεί ότι υπάρχουν δύο κόσμοι, ο αισθητός κόσμος της εμπειρίας μας και ο κόσμος των ιδεών, που είναι νοητός και υπεραισθητός.  (δυϊσμός)

Σημείωση: Στο πλαίσιο της κατανόησης, ειδικότερα, της δυϊστικής θεωρίας του Πλάτωνα θα μπορούσε να αξιοποιηθεί ο μύθος του Σπηλαίου (βλ. ΠΛ Πολ 514a–521b: Η αλληγορία του σπηλαίου http://www.greeklanguage.gr/greekLang/ancient_greek/tools/corpora/anthology/content.html?m=1&t=531) είτε ως αφόρμηση είτε ως ευκαιρία για εργασίες και συζήτηση. Επιπλέον, μπορούν να αξιοποιηθούν κινηματογραφικές ταινίες (The Matrix I, Truman Show) που πραγματεύονται ανάλογα θέματα. Θα ήταν, τέλος, πολύ δημιουργικό αν η πλατωνική θεωρία περί πραγματικότητας και γνώσης συνδεόταν με απλές μαθηματικές έννοιες από τον χώρο της γεωμετρίας με τη βοήθεια συναδέλφων μαθηματικών στο πλαίσιο μίας διεπιστημονικής προσέγγισης.

Βίντεο: Ep. 7 Πλάτωνας «Animated…Φιλόσοφοι» Official / Plato- «Animated…Philosophers» Official

Πρόσθετα διευκρινιστικά στοιχεία – υλικό για τον διδάσκοντα: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Κατανοώντας τα πράγματα

Ενότητα δεύτερη: Λέξεις, νόημα και καθολικές έννοιες (μόνο: ιδέες, δυϊσμός, καθόλου- καθολικές έννοιες)

2. Οι καθολικές έννοιες
   Εκτός από τις έννοιες που δηλώνουν ένα σύνολο ίδιων πραγμάτων (π.χ. “βιβλίο”), έχουμε και έννοιες που δηλώνουν χαρακτηριστικά πραγμάτων. Ας πάρουμε, για παράδειγμα, την έννοια “δικαιοσύνη” ή την έννοια “λευκό”. Τι είναι η δικαιοσύνη; Για να δώσουμε απάντηση στην ερώτηση, μήπως πρέπει να εξετάσουμε όλες τις δίκαιες πράξεις και να βρούμε τι κοινό έχουν μεταξύ τους; Μήπως δηλαδή υπάρχει μία κοινή φύση που βρίσκεται μόνο στις δίκαιες πράξεις και πουθενά αλλού; Ωστόσο, οι πράξεις μας δεν είναι απλώς δίκαιες ή άδικες. Υπάρχουν διαβαθμίσεις· άλλες πράξεις είναι λιγότερο και άλλες είναι περισσότερο δίκαιες. Ίσως και να μην υπάρχουν απόλυτα δίκαιες πράξεις. Πολλοί θεωρούν ότι απόλυτα δίκαιος είναι μόνο ο Θεός. Το ίδιο συμβαίνει και με την έννοια “λευκό” (όπως και με πολλές άλλες έννοιες). Μήπως υπάρχει μία καθαρή ουσία της λευκότητας, που είναι πάντα ίδια και η οποία δίνει στα πράγματα (όταν αυτά μετέχουν, λίγο ή πολύ, σ’ αυτήν) το χαρακτηριστικό της λευκότητας;
   Αυτή είναι η αντίληψη του Πλάτωνα. Ο Πλάτων ονομάζει τις καθαρές αυτές ουσίες ιδέες. Οι ιδέες είναι πράγματα υπαρκτά, ανεξάρτητα από τον αισθητό κόσμο, αιώνια και αμετάβλητα, που μπορούμε να τα προσεγγίσουμε και να τα γνωρίσουμε μόνο με τον νου και όχι με τις αισθήσεις. Με αυτόν τον τρόπο ο Πλάτων οδηγείται σε έναν δυϊσμό. Θεωρεί ότι υπάρχουν δύο κόσμοι, ο αισθητός κόσμος της εμπειρίας μας και ο κόσμος των ιδεών, που είναι νοητός και υπεραισθητός. Ο Αριστοτέλης, από την άλλη πλευρά, αντιδρά έντονα στη θεωρία των ιδεών του Πλάτωνα. Πώς είναι δυνατόν, λέει, να υπάρχει ένας τέτοιος, ανεξάρτητος από τον αισθητό, κόσμος; Πού βρίσκονται αυτές οι ιδέες; Πώς είναι δυνατόν να σχετίζονται με τα φυσικά αντικείμενα; Ο Αριστοτέλης ονομάζει τα πράγματα ή τις ουσίες αυτές “καθόλου”. Εμείς θα τα ονομάσουμε εδώ καθολικές έννοιες. Για τον Αριστοτέλη οι καθολικές έννοιες (τα “καθόλου”) δεν είναι πράγματα ξεχωριστά από τα φυσικά αντικείμενα, αλλά προκύπτουν από αυτά μέσω νοητικής αφαίρεσης. Σχηματίζουμε δηλαδή στον νου μας την καθολική έννοια της λευκότητας, όταν από διάφορα λευκά αντικείμενα αφαιρέσουμε όλες τις άλλες ιδιότητες και κρατήσουμε μόνο την ιδιότητα του λευκού.
   Παρόμοια θέση με αυτήν του Αριστοτέλη παίρνουν και οι εμπειριστές φιλόσοφοι (Τζον Λοκ, Ντέιβιντ Χιουμ) όσον αφορά τις καθολικές έννοιες. Γι’ αυτούς τους φιλοσόφους, όταν σκεφτόμαστε ένα τρίγωνο, σχηματίζουμε στο μυαλό μας μία εικόνα για κάποιο τρίγωνο και φροντίζουμε να χρησιμοποιούμε για τον σχηματισμό αυτής της εικόνας μόνο τα χαρακτηριστικά που είναι κοινά σε όλα τα τρίγωνα. Ωστόσο, κάθε εικόνα δεν παύει να είναι κάτι το ατομικό, κάτι που αφορά το μεμονωμένο άτομο. Πώς επομένως η ατομική εικόνα μάς βοηθά να εξηγήσουμε τη γενικότητα της καθολικής έννοιας; Επιπλέον, πώς είναι δυνατόν η λευκότητα, για παράδειγμα, να είναι μέσα στο μυαλό μας; Αυτό που έχουμε στο μυαλό μας είναι η σκέψη μας για τη λευκότητα και όχι η λευκότητα ως ουσία. Αν η καθολική έννοια “λευκό” ήταν σκέψη, τότε οι καθολικές έννοιες δε θα ήταν ίδιες για όλους μας, αφού οι σκέψεις διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο. Επανερχόμενοι στο παράδειγμα του τριγώνου, αναρωτιόμαστε πώς είναι δυνατόν η καθολική έννοια “τρίγωνο” να προέρχεται από τα αισθητά τρίγωνα, όταν καν ένα τρίγωνο που αντιλαμβανόμαστε άμεσα με τις αισθήσεις μας δεν έχει απόλυτα ευθείες γραμμές. Πώς φθάνουμε επομένως στην αντίληψη της ευθείας γραμμής ή του κύκλου, όταν στη φύση δεν υπάρχει τίποτε το απόλυτα ευθύ ή κυκλικό;
   Κάποιοι θεωρούν ότι οι καθολικές έννοιες δεν είναι δυνατόν να υπάρχουν με κανέναν τρόπο. Έχουμε μόνο επιμέρους ατομικά πράγματα.

Υπάρχουν βέβαια γενικές λέξεις, λέξεις δηλαδή που χρησιμοποιούνται από όλους, όπως “λευκό”, αλλά όχι πράγματα όπως η “λευκότητα”. Η θεωρία αυτή λέγεται ονοματοκρατία ή νομιναλισμός (από το λατινικό “nomen” = όνομα) και πρωτοδιατυπώθηκε από φιλοσόφους του Μεσαίωνα, όπως είναι ο Βοήθιος και ο Γουλιέλμος του Όκαμ. Αν όμως δεν υπάρχουν γενικές ιδιότητες όπως το “λευκό”, το “ζεστό”, το “σκληρό”, το “στρογγυλό” κτλ., τότε πώς είναι δυνατόν να πούμε ότι κάποιο πράγμα ανήκει στην κατηγορία των “λευκών” πραγμάτων, των “ζεστών”, των “σκληρών” κτλ.; Η συνήθης απάντηση των νομιναλιστών είναι ότι ένα πράγμα ανήκει, λόγου χάριν, στην κατηγορία βιβλίο, επειδή μοιάζει με κάποιο δεδομένο βιβλίο που το παίρνουμε ως βασικό παράδειγμα. Η απάντηση όμως αυτή χρησιμοποιεί ήδη την καθολική έννοια της ομοιότητας. Χωρίς αυτή την καθολική έννοια δεν μπορούμε να κρίνουμε αν δύο πράγματα είναι όμοια. Έπειτα, αν δύο ή περισσότερα πράγματα μοιάζουν μεταξύ τους, έχουν κάτι κοινό. Αυτό το κοινό όμως είναι αναγκαστικά κάτι το γενικό ή καθολικό και όχι κάτι το ατομικό.

Φιλοσοφία Β΄Λυκείου_ 1ο κεφάλαιο: ΞΕΚΙΝΩΝΤΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΟΡΙΑ – οι σημαντικότερες ερωτήσεις (και απαντήσεις) ανά ενότητα και σχολιασμός κάποιων κειμένων-πηγών

κεφάλαιο 1, ενότητα 1η:  Η ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

• Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά των φιλοσοφικών προβλημάτων – ερωτημάτων;  Γιατί χαρακτηρίζονται οριακά, θεμελιώδη και έσχατα;

Τα φιλοσοφικά ερωτήματα και τα προβλήματα που αυτά θέτουν φαίνεται να ασκούν πάνω μας μια παράξενη γοητεία, να μας προξενούν δέος και αμηχανία ή μπορεί και να μας εκνευρίζουν όταν οδηγούμαστε σε αδιέξοδο. Η γενικότητα, αλλά και ο παράδοξος χαρακτήρας τους μας κάνουν να νιώθουμε ότι θα υποστούμε ένα είδος “νοητικής κράμπας”, εάν ασχοληθούμε μαζί τους.  Η ενασχόληση με αυτά τα ερωτήματα μας βοηθά να διερευνήσουμε τα όρια της ανθρώπινης σκέψης, δηλαδή να καταλάβουμε μέχρι πού μπορούν να φτάσουν τα λογικά και τα εννοιολογικά μας εργαλεία. Γι’ αυτό και μπορούμε να αποκαλέσουμε τα ερωτήματα αυτού του είδους οριακά, θεμελιώδη ή έσχατα.

Σχολιασμός κειμένων 1ης ενότητας βιβλίου, σελίδας 11

• Αριστοτέλης, Μετά τα Φυσικά, Α 2, 982b121:

O θαυμασμός και η απορία παρώθησαν τους ανθρώπους να φιλοσοφήσουν. Τα φαινόμενα, τα οποία ανάγκαζαν ή αναγκάζουν τον άνθρωπο να τα θαυμάζει, είναι συνήθως αυτά που δεν κατανοούνται με την πρώτη ματιά ή λογίζονται παράδοξα. Τέτοια παράδοξα φαινόμενα ποικίλουν ανάλογα με την περίπτωση. Υπάρχουν αυτά που εμφανίζονται μπροστά του, δηλαδή τα μικρά, άμεσα και προφανή, αλλά και τα φυσικά φαινόμενα και όλα εκείνα τα μεγάλα, για τα οποία ο άνθρωπος προοδευτικά απορεί και σχηματίζει την ιδέα ότι έχει άγνοια γι’ αυτά. Πώς ξεφεύγει κανείς από την άγνοια; Με το να φιλοσοφεί. Προσπαθεί να παρατηρήσει, να ερμηνεύσει, να εξηγήσει, να κατανοήσει τα φαινόμενα. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να οργανώσει τη σκέψη και να μάθει να καλλιεργεί την ικανότητα για θεωρητικές συλλήψεις. Τέτοιες θεωρητικές συλλήψεις εντάσσονται στη λογική αναζήτηση της αλήθειας. Προκειμένου να αναπτύξουν αυτή τη λογική διαδικασία αναζήτησης της αλήθειας, οι φιλόσοφοι δεν διστάζουν να θέτουν υπό αμφισβήτηση τις προσωπικές τους πεποιθήσεις και να έρχονται σε αμηχανία. Αμηχανία στη φιλοσοφία είναι εκείνη η κατάσταση που μας δημιουργεί προβληματισμό και μας κάνει να προχωρούμε μπροστά.

• Ρόμπερτ Μούζιλ, Ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες

Η φιλοσοφία δεν συνδέεται με οποιαδήποτε αγοραία αντίληψη ή κοσμοαντίληψη, ειδικά στην εποχή μας όπου με περισσή σοβαροφάνεια διατυπώνονται διάφορες ρηχές απόψεις ή θεωρίες, αλλά παρά τη ρηχότητά τους δεν διστάζουν να διεκδικούν απόλυτη παραδοχή. Η διαφορά της φιλοσοφικής σκέψης και του φιλοσοφικού λόγου από την επιπόλαια γνώμη, η οποία θέλει να αυτοχαρακτηρίζεται φιλοσοφική, έγκειται στο ότι η φιλοσοφία καλλιεργεί περίσκεψη, προβληματισμό, δημιουργική αμφιβολία και τεκμηριωμένη επιχειρηματολογία. Απεναντίας, ο δογματικός διαποτισμός της σκέψης δεν έχει καμιά σχέση με τη φιλοσοφία, ακόμη και αν δεν φείδεται να την επικαλείται. Η φιλοσοφία συνεπώς είναι μια συγκεκριμένη δραστηριότητα του ανθρώπινου νου, η οποία αφορά τον κάθε άνθρωπο, αλλά συγχρόνως απαιτεί απ’ αυτόν ως προϋπόθεση ορθής χρήσης της να εξασκείται συστηματικά και να δοκιμάζονται στην πράξη τα αποτελέσματα αυτής της εξάσκησης. Τέτοια αποτελέσματα είναι η ανάπτυξη της κριτικής ικανότητας, η συνέπεια λόγου και έργου, η διεύρυνση του πνευματικού ορίζοντα, η καλλιέργεια αυτογνωσίας, η κριτική και αυτοκριτική στάση.

ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ: ΒΑΣΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ

κεφάλαιο 1 ενότητα 2

• Ποιοι είναι οι βασικοί στόχοι της φιλοσοφικής δραστηριότητας;

1. Διασάφηση γενικών εννοιών
2. Aιτιολόγηση βασικών πεποιθήσεων
3. Διαμόρφωση μιας συνολικής θεώρησης του κόσμου και της θέσης του ανθρώπου μέσα σ’ αυτόν
4. Καθοδήγηση της πράξης και οργάνωση του τρόπου ζωής μας

Σχολιασμός κειμένων 2ης ενότητας βιβλίου, σελ. 17

• Πλάτων, Ευθύφρων

Η φιλοσοφική συζήτηση και γενικότερα μια σοβαρή διαλογική αντιμετώπιση ενός πράγματος δεν εξαντλείται στην απαρίθμηση επί μέρους χαρακτηριστικών ή γνωρισμάτων του, αλλά στον προσδιορισμό της έννοιάς του, η οποία είναι το γενικό ή καθολικό στοιχείο και αποτελεί κριτήριο για να αποφαινόμαστε κάθε φορά τι είναι το ένα και τι είναι το άλλο πράγμα ή η μια και η άλλη ιδέα και αντίληψη.

• Τόμας Νάγκελ, Θεμελιώδη φιλοσοφικά προβλήματα

Ένα από τα σοβαρά καθήκοντα της φιλοσοφίας είναι να κατανοεί πίσω από μια κοινή αντίληψη ή έννοια μια βαθύτερη σκέψη, η οποία τίθεται ως διερώτηση: τι είναι αυτό, τι είναι το άλλο; Τι σημαίνει αυτό, τι σημαίνει το άλλο κ.λπ.; Η φιλοσοφία, κατ’ αυτόν τον τρόπο, αναζητεί το νόημα που συνέχει μια πράξη, μια ενέργεια, μια σκέψη, μια άποψη, μια ερευνητική δραστηριότητα, εν τέλει μια στάση ζωής. Στη συνάφεια τούτη διερευνά και την ηθική υπόσταση όλων αυτών και προσφέρει στον άνθρωπο αυτή τη διερεύνηση και εκείνη την αναζήτηση ως μέθοδο ή τρόπο για να μεθερμηνεύει και να κατανοεί περαιτέρω τη θέση του μέσα στον κόσμο.

• Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια

Η φιλοσοφία δεν είναι μόνο θεωρητική αναζήτηση ή ηθική διδασκαλία, αλλά και η θεωρία που καθοδηγεί και οφείλει να καθοδηγεί την πράξη. Έτσι χρειάζεται να οργανώνουμε την πράξη με βάση συγκεκριμένους σκοπούς και με καθορισμένους τρόπους, τους οποίους συλλαμβάνουμε πρώτα θεωρητικά και ανάλογα σχεδιάζουμε την εκπλήρωσή τους. Για παράδειγμα, όταν θέλουμε να γίνουμε ενάρετοι, δεν επιζητούμε απλά και μόνο διάφορους ορισμούς περί αρετής ή αντίστοιχες ηθικές εντολές αλλά διερευνούμε την αρετή σε σχέση με τον σκοπό που θέτουμε: δηλαδή να γίνουμε ενάρετοι· και ακόμη σε σχέση με τους τρόπους που πρέπει να ακολουθήσουμε για να υλοποιήσουμε αυτό τον σκοπό.

ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΡΙΤΗ: ΚΛΑΔΟΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ 

κεφάλαιο 1 ενότητα 3

• Ποιοι οι κλάδοι της φιλοσοφίας και τι εξετάζει ο καθένας;

μεταφυσική ή οντολογία =  αντικείμενό της είναι η βαθύτερη υφή της πραγματικότητας, προσπαθεί δηλαδή να καταλήξει σε μια γενική θεώρηση του τι υπάρχει

γνωσιολογία = αντικείμενό της είναι η γνώση -οι δυνατότητες, οι πηγές, τα είδη, οι μέθοδοι απόκτησής της

 πρακτική φιλοσοφία = αντικείμενό της είναι οι αρχές που πρέπει να ρυθμίζουν τις πράξεις μας και να μας καθοδηγούν στην οργάνωση της ζωής μας

-περιλαμβάνει την ηθική, την πολιτική φιλοσοφία, αλλά και την αισθητική.

Επειδή στην πρακτική φιλοσοφία μιλάμε συνήθως για αξίες που μας κατευθύνουν και που θέλουμε να πραγματώσουμε, πολλοί ονομάζουν αυτόν τον βασικό κλάδο φιλοσοφικής αναζήτησης και αξιολογία.

Λογική = αντικείμενό της είναι το πώς πρέπει να σκεφτόμαστε, για να σκεφτόμαστε σωστά. H λογική θα μπορούσε να θεωρηθεί ξεχωριστός κλάδος της φιλοσοφίας, για τους περισσότερους όμως φιλοσόφους αποτελεί κυρίως το όργανο της ορθής νόησης, που είναι απαραίτητο όχι μόνο για κάθε μορφή φιλοσοφικής δραστηριότητας, αλλά και για όλες τις επιστήμες.

• Τι είναι το επιχείρημα; Πότε ένα επιχείρημα είναι έγκυρο και πότε όχι;

Επιχείρημα είναι: μία ή περισσότερες λογικές προτάσεις (προκείμενες)  που  καταλήγουν σε μία τελευταία, η οποία προκύπτει ως λογικό συμπέρασμα από τις προηγούμενες  επιδιώκει: την απόδειξη ή αναίρεση μιας θέσης

• Η διαδικασία οργάνωσης των προκείμενων, ώστε να καταλήγουν στο συμπέρασμα λέγεται συλλογισμός.

 

1. Για να είναι ένα επιχείρημα έγκυρο, πρέπει οι προκείμενες να είναι αληθείς,  και το αληθές συμπέρασμα  να προκύπτει αναγκαία από αυτές.

Παράδειγμα 1^ο

όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί,

ο Σωκράτης είναι άνθρωπος,

άρα ο Σωκράτης είναι θνητός

2. a. ένα επιχείρημα δεν είναι έγκυρο, όταν, οι προκείμενες είναι αληθείς, αλλά το συμπέρασμα είναι ψευδές,

Παράδειγμα 2^ο

μερικοί άνθρωποι είναι φιλόσοφοι,

ο Θεμιστοκλής είναι άνθρωπος,

άρα ο Θεμιστοκλής είναι φιλόσοφος.

 

1. b. ένα επιχείρημα δεν είναι έγκυρο, όταν, παρ’ όλο που οι προκείμενες είναι αληθείς και το συμπέρασμα συμβαίνει να είναι αληθές, ωστόσο το συμπέρασμα δε συνάγεται αναγκαία από τις προκείμενες.

Παράδειγμα 3^ο

μερικοί άνθρωποι είναι φιλόσοφοι,

ο Σωκράτης είναι άνθρωπος,

άρα ο Σωκράτης είναι φιλόσοφος.

Σχολιασμός κειμένου

• John Locke (Τζων Λοκ): Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση

Σύμφωνα με τον Λοκ πολλά σκουπίδια φράζουν το δρόμο της γνώσης. Για να κατανοήσουμε καλύτερα αυτή την τοποθέτηση πρέπει να δούμε τη σημασία της λέξης σκουπίδια: τη μεταφορική σημασία της λέξης σκουπίδια δεν τη χρησιμοποιεί μόνο ο Λοκ, αλλά όλοι οι άνθρωποι στην καθημερινή τους ζωή. Λέμε για παράδειγμα: σκουπίδια της πολιτικής, της κουλτούρας, της γνώσης κ.λπ. και εννοούμε ότι κυριαρχούν σαθρές, ρηχές ή στρεβλές αντιλήψεις στον ένα ή τον άλλο τομέα της γνώσης, της σκέψης, της πολιτικής, του πολιτισμού, της ζωής κ.α και όλες αυτές οι σαθρότητες περνούν για περισσή γνώση ή επιβάλλονται από διάφορους δοκησίσοφους [=κενόσοφους] ως επιστημονική γνώση. Τόσο στρεβλές ή σαθρές είναι που συσκοτίζουν την πραγματική διάσταση των πραγμάτων και εμποδίζουν έτσι τον άνθρωπο να έχει σαφή εικόνα για αυτά. Με βάση αυτή τη διαπίστωση συνεχίζει ο Λοκ: ενάντια σε τέτοια σκουπίδια γίνονται φιλότιμες προσπάθειες από καλοπροαίρετους μελετητές, δασκάλους, γενικώς από ανθρώπους που θέλουν να σκέπτονται. Όμως μπορεί να φωτισθεί περισσότερο ο δρόμος της γνώσης, αν όλες αυτές οι φιλότιμες προσπάθειες ενισχύονται από μια σαφή χρήση των επιστημονικών όρων, γενικότερα από μια αποσαφηνισμένη παραγωγή νοημάτων και από μια κατανοητή γλώσσα που θα καταλάβαινε και η ίδια τι θέλει να πει, αλλά και θα επέτρεπε και στο συνομιλητή να καταλάβει καλύτερα. Βασικό δίδαγμα του συγκεκριμένου κειμένου είναι τούτο: κριτήριο της  αληθινής  γνώσης είναι ο βαθμός κατανόησής της και ο συγκεκριμένος της χαρακτήρας: το συγκεκριμένο αντιμετωπίζεται μόνο συγκεκριμένα. Δεν έχει καμιά σχέση με την αλήθεια μια ομιχλώδης επίκληση διαφόρων εξεζητημένων ή ακραίων επιστημονικών όρων για να φαίνεται κανείς ότι κατέχει τη γνώση. Η ακατανοησία είναι τεκμήριο επιπόλαιης ανάγνωσης και ακόμα πιο επιπόλαιης αφομοίωσης· δεν έχει καμιά σχέση με την επιστημονικότητα, γιατί γνώρισμα της τελευταίας είναι να εξασφαλίζει υψηλό βαθμό κατανόησης και ευρύτερης συνεννόησης.

ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΕΤΑΡΤΗ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

κεφάλαιο 1 ενότητα 4

• Για ποιους λόγους αμφισβητείται η αξία της φιλοσοφίας; Να αναφέρετε παραδείγματα φιλοσόφων που διώχτηκαν.
• τα φιλοσοφικά ερωτήματα μας φαίνονται στην αρχή παράξενα και μας προκαλούν μια ιδιάζουσα αμηχανία ή και διανοητική δυσφορία.
• ο απλός άνθρωπος  κουράζεται ή  ενοχλείται, όταν τον καλούμε να σκεφτεί σε βάθος για ζητήματα αφηρημένα, που δε φαίνεται να έχουν άμεση σχέση με τη ζωή του.
• η φιλοσοφική αναζήτηση μοιάζει άσκοπη, εφόσον κατά κανόνα δεν καταλήγει σε απτό αποτέλεσμα και τα ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα.
• η φιλοσοφική σκέψη  φαίνεται απρόσιτη
• η φιλοσοφία θεωρείται χάσιμο χρόνου και  οι σχολαστικές συζητήσεις περί φιλοσοφικών προβλημάτων θεωρείται ότι είναι άχρηστες και καθυστερούν ή και εμποδίζουν την πράξη.

χαρακτηριστικά παραδείγματα δίωξης ή και καταδίκης φιλοσόφων

• του Αναξαγόρα (για αθεΐα),
• του Σωκράτη (για εισαγωγή στην κοινωνία “καινών δαιμονίων” και για “διαφθορά των νέων”),
• του Πλάτωνα (αιχμαλωσία στη Σικελία, όπου είχε προσπαθήσει να διδάξει φιλοσοφία στον τύραννο των Συρακουσών Διονύσιο Β΄),
• του Τζορντάνο Μπρούνο (καύση στην πυρά λόγω αιρετικής διδασκαλίας),
• του Σπινόζα (αφορισμός από την εβραϊκή κοινότητα του Άμστερνταμ),
• του Καντ (απαγόρευση του βιβλίου του για τη θρησκεία από την πρωσική λογοκρισία),
• του Μπέρτραντ Ράσελ (φυλάκιση λόγω της εναντίωσής του στη συμμετοχή της Βρετανίας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο).

Πώς περιγράφει ο Πλάτωνας τη μοίρα του φιλοσόφου;

Ο Πλάτων -έχοντας ίσως στον νου του την καταδίκη του δασκάλου του και τη δική του πικρή εμπειρία στη Σικελία- περιγράφει με γλαφυρό τρόπο τη μοίρα του φιλοσόφου που προσπαθεί να στρέψει και τους συνανθρώπους του, οι οποίοι, ζουν μέσα στην άγνοια, στη μελέτη της φιλοσοφίας. Τον παρομοιάζει με δεσμώτη στο βάθος ενός σπηλαίου, ο οποίος κατορθώνει να απελευθερωθεί από τα δεσμά του, να βγει από το σπήλαιο και να δει το φως του ήλιου. Όταν επιστρέφει στο σπήλαιο, για να διδάξει την αλήθεια σε όσους βρίσκονται ακόμα δεμένοι και έχουν μπροστά τους μόνο είδωλα της πραγματικότητας, εκείνοι δε θα τον πιστέψουν, θα προτιμήσουν να μείνουν στην πλάνη τους και θα τον προπηλακίσουν, ίσως μάλιστα απειλήσουν να τον σκοτώσουν (όπως συνέβη και με τον Σωκράτη).

[Στο πλαίσιο της κατανόησης, ειδικότερα, της δυϊστικής θεωρίας του Πλάτωνα θα μπορούσε να αξιοποιηθεί ο μύθος του Σπηλαίου (βλ. ΠΛ. Πολ. 514a–521b: Η αλληγορία του σπηλαίου (https://www.youtube.com/watch?v=EaL4GeyhPCA) είτε ως αφόρμηση είτε ως ευκαιρία για εργασίες και συζήτηση. Θα ήταν, τέλος, πολύ δημιουργικό αν η πλατωνική θεωρία περί πραγματικότητας και γνώσης συνδεόταν με απλές μαθηματικές έννοιες από τον χώρο της γεωμετρίας με τη βοήθεια συναδέλφων μαθηματικών στο πλαίσιο μίας διεπιστημονικής προσέγγισης].

Σχολιασμός κειμένων 4ης ενότητας βιβλίου, σελ. 26

• Πλάτων, Γοργίας 484c-486a

Στο παρόν απόσπασμα ο Καλλικλής παρουσιάζεται από τον Πλάτωνα να εκφέρει μια κρίση για τη φιλοσοφία. Σύμφωνα με αυτή την κρίση, η φιλοσοφία ασκεί μια δικαιολογημένη γοητεία στους νέους και συνιστά ωραίο επίτευγμα για αυτούς, επειδή ασκεί πάνω τους μορφωτικό και παιδευτικό ρόλο. Όταν όμως εξακολουθεί κανείς να την παίρνει στα σοβαρά και κατά την ώριμη ηλικία του, τότε οδηγείται στην καταστροφή: αποχαυνώνει το πνεύμα του, αποκόπτεται από την κοινωνική και πολιτική δράση και περιθωριοποιείται.

Ο Καλλικλής συζητά με τον Σωκράτη και εκπροσωπεί εκείνους τους ανθρώπους που αναγνωρίζουν ως κίνητρο της κοινωνικής και πολιτικής δράσης την επιβολή των ισχυρών επί των ασθενέστερων· κάτι δηλαδή που συμβαίνει και στις δικές μας σημερινές κοινωνίες του άκρατου χρησιμοθηρισμού και ωφελιμισμού. Ως όργανο για την επίτευξη αυτής της επιβολής προκρίνει τον ρητορικό λόγο, δηλαδή τον ρητορισμό, και όχι το φιλοσοφικό λόγο. Γι’ αυτό, οι παραπάνω αρνητικές απόψεις του για τη φιλοσοφία στοχεύουν στην υπεράσπιση της εδραίας θέσης του περί του δικαίου του ισχυροτέρου.

Αυτές οι απόψεις αντιτίθενται στις  φιλοσοφικές απόψεις περί ισότητας και δικαιοσύνης, τις οποίες υπερασπίζεται ο Σωκράτης. Μάλιστα τις σωκρατικές θέσεις περί ισότητας τις θεωρεί κατασκευή των ασθενέστερων, των ανίσχυρων πολιτικά και κοινωνικά ανθρώπων.  Κατ’ αυτό το πνεύμα, η αμφισβήτηση της αξίας της φιλοσοφίας  από τον Καλλικλή έχει ιδιοτελή κίνητρα· γι’ αυτό και οι πιο πάνω απόψεις του εξορίζουν τη φιλοσοφία από την κοινωνική και πολιτική σκηνή και ανοίγουν δρόμο για να επικρατήσει το δίκαιο του ισχυροτέρου. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και στις δικές μας εποχές: όσο απομακρύνεται η κοινωνία από τη φιλοσοφία, τόσο γίνεται θύμα ή θύτης ιδιοτελών συμφερόντων.

Φιλοσοφία Β΄Λ., κεφάλαιο 7ο, ενότητα 2η

• Τι είναι το κοινωνικό συμβόλαιο;

Κοινωνικό συμβόλαιο είναι ένα υποθετικό συμβόλαιο μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας. Με αυτό οι άνθρωποι   συμφωνούν να ζουν μαζί ακολουθώντας αρχές τις οποίες κανένα ορθολογικό άτομο δε θα απέρριπτε, υπό τον όρο να συμμορφώνονται με αυτές τις αρχές και όλοι οι άλλοι.

Μιλάμε για υποθετική ή νοερή συμφωνία και συγκατάθεση, εφόσον τα μέλη μιας κοινωνίας δεν υπογράφουν πραγματικά κάποιο συγκεκριμένο συμβόλαιο, αλλά αποφασίζουν να πράττουν σαν να το είχαν υπογράψει.

Κατά τους νεότερους χρόνους θεωρητικοί του κοινωνικού συμβολαίου, όπως ο Ζαν Ζακ Ρουσό, οδηγούνται στο συμπέρασμα πως σε τελευταία ανάλυση κυρίαρχη είναι η γενική βούληση, που εκφράζεται μέσα από τη συμφωνία για τη μορφή διακυβέρνησης. Η επιβολή αυτής της γενικής βούλησης, κατά τον Ρουσό, υπερβαίνει τις ατομικές βουλήσεις των μελών της κοινωνίας. Η αναφορά στη συναίνεση της πλειονότητας των πολιτών υποδεικνύει την προοδευτική επικράτηση  δημοκρατικών αντιλήψεων.

• Τι υποστηρίζει ο Τόμας Χομπς;

Κατά τον Άγγλο φιλόσοφο Τόμας Χομπς, ο μόνος τρόπος να προστατευτούμε από την ανεξέλεγκτη επιδίωξη της ικανοποίησης εγωιστικών συμφερόντων σε βάρος των άλλων -επιδίωξη που χαρακτηρίζει όλους τους ανθρώπους- είναι να εκχωρήσουμε την εξουσία της διακυβέρνησης σε μια κεντρική αρχή η οποία θα επιβάλλει την τάξη και θα ρυθμίζει τις σχέσεις μας έτσι, ώστε να αποφεύγονται οι συγκρούσεις και να ικανοποιούνται οι βασικές μας ανάγκες.

• Ποιες είναι οι βασικές αρχές της δημοκρατίας;

Η αρχή της πλειοψηφίας, αλλά και ο ισότιμος σεβασμός των βασικών ατομικών δικαιωμάτων όλων των πολιτών.

Η διάκριση των εξουσιών, η οποία συνεπάγεται την πλήρη ανεξαρτησία της δικαιοσύνης από την εκτελεστική και τη νομοθετική εξουσία.

Η ισοπολιτεία και ισονομία, η ισότιμη δηλαδή μεταχείριση όλων των ανθρώπων, ανεξάρτητα από τη φυλή, το φύλο και την κοινωνική τάξη τους,  η οποία επιβάλλει και την ανοχή μιας μεγάλης ποικιλίας θρησκευτικών και φιλοσοφικών απόψεων για το πώς θα έπρεπε να ζει κανείς. Σημασία όμως έχει το ότι σε μια δημοκρατική κοινωνία τα άτομα που ενστερνίζονται διαφορετικές απόψεις για τη ρύθμιση της προσωπικής τους ζωής δεν προσπαθούν να τις επιβάλουν με τη βία, δεν παρενοχλούν και δεν προσβάλλουν τους συμπολίτες τους.

Ο σεβασμός όλων των πολιτών στο Σύνταγμα, τον βασικό καταστατικό χάρτη οργάνωσης του δημοκρατικού κράτους

Ο σεβασμός στις δημοκρατικές διαδικασίες διακυβέρνησης και τους νόμους, στη θέσπιση των οποίων μπορούν και οι ίδιοι οι πολίτες να συμβάλουν με την ψήφο τους ή με την εκλογή τους ως μελών του νομοθετικού σώματος.

Στη φιλελεύθερη δημοκρατία οι εκλεγμένοι άρχοντες δε δεσμεύονται μόνο από την εντολή που έλαβαν από τους ψηφοφόρους τους, αλλά και από τις διατάξεις του υπάρχοντος Συντάγματος. Αυτό σημαίνει, μεταξύ άλλων, ότι οφείλουν να σέβονται τον χάρτη δικαιωμάτων που είναι ενσωματωμένος σε κάθε σύγχρονο Σύνταγμα και να μεριμνούν για τη σωστή εφαρμογή του

• Με ποιον τρόπο η φιλελεύθερη δημοκρατία συνδυάζει την αρχή της πλειοψηφίας με το σεβασμό των ατομικών δικαιωμάτων;

Δημοκρατία σημαίνει κατ’ αρχήν λαϊκή κυριαρχία.  Λαϊκή κυριαρχία σημαίνει όχι μόνο την ισχύ της αρχής της πλειοψηφίας, αλλά και τον ισότιμο σεβασμό των βασικών ατομικών δικαιωμάτων όλων των πολιτών. Για τη διασφάλιση αυτών των δικαιωμάτων εγκαθιδρύεται η διάκριση των εξουσιών, η οποία συνεπάγεται την πλήρη ανεξαρτησία της δικαιοσύνης από την εκτελεστική και τη νομοθετική εξουσία. Στα σύγχρονα δημοκρατικά κράτη η ισοπολιτεία και ισονομία, η ισότιμη δηλαδή μεταχείριση όλων των ανθρώπων, ανεξάρτητα από τη φυλή, το φύλο και την κοινωνική τάξη τους, επιβάλλει και την ανοχή μιας μεγάλης ποικιλίας θρησκευτικών και φιλοσοφικών απόψεων για το πώς θα έπρεπε να ζει κανείς. Σημασία όμως έχει το ότι σε μια δημοκρατική κοινωνία τα άτομα που ενστερνίζονται διαφορετικές απόψεις για τη ρύθμιση της προσωπικής τους ζωής δεν προσπαθούν να τις επιβάλουν με τη βία, δεν παρενοχλούν και δεν προσβάλλουν τους συμπολίτες τους.

Στη φιλελεύθερη δημοκρατία οι εκλεγμένοι άρχοντες δε δεσμεύονται μόνο από την εντολή που έλαβαν από τους ψηφοφόρους τους, αλλά και από τις διατάξεις του υπάρχοντος Συντάγματος. Αυτό σημαίνει, μεταξύ άλλων, ότι οφείλουν να σέβονται τον χάρτη δικαιωμάτων που είναι ενσωματωμένος σε κάθε σύγχρονο Σύνταγμα και να μεριμνούν για τη σωστή εφαρμογή του. Για παράδειγμα, εάν στο Σύνταγμα μιας πολιτείας δηλώνεται ότι κανένας πολίτης δεν επιτρέπεται να εξοριστεί για πολιτικούς λόγους, η κυβέρνηση δεν μπορεί να εξορίσει έναν αντίπαλό της, ακόμα κι αν έχει την έγκριση της πλειοψηφίας του εκλογικού σώματος. Το Σύνταγμα θέτει ένα πλαίσιο, εντός του οποίου η πλειονότητα των πολιτών μπορεί να λαμβάνει αποφάσεις άμεσα ή δια των αντιπροσώπων της, χωρίς ωστόσο να μπορεί να το υπερβεί. Με αυτόν τον τρόπο η φιλελεύθερη δημοκρατία συνδυάζει την αρχή της πλειοψηφίας με τον σεβασμό των δικαιωμάτων που παραδοσιακά προστατεύουν κάθε πολίτη από την αυθαιρεσία των αρχών.

• Ποιες είναι οι εναλλακτικές πολιτικές ιδεολογίες, οι οποίες αμφισβητούν τη φιλελεύθερη δημοκρατία και ποια τα πολιτικά συστήματα τα οποία στηρίζουν;

α) Οι κοσμοθεωρίες θρησκευτικής προέλευσης, που επιβιώνουν σε θεοκρατικά καθεστώτα, όπως οι διάφορες ισλαμικές δημοκρατίες. Οι φιλελεύθερες δημοκρατίες, όπως και όλες οι μορφές πολιτεύματος των δυτικών κρατών, καταδικάζονται από τους οπαδούς αυτών των καθεστώτων ως άθεες και -στον βαθμό που οι ορθές ηθικές αξίες και αρχές υποτίθεται πως υπαγορεύονται από τη θρησκεία- ως ανήθικες. Τα τελευταία χρόνια τέτοιου είδους καθεστώτα έχουν αποκτήσει αρκετή ισχύ λόγω της απήχησης φονταμενταλιστικών θρησκευτικών αντιλήψεων σε διάφορες χώρες κυρίως της Ασίας και της Αφρικής.

β)  Οι διάφορες μορφές φασιστικής ιδεολογίας, όπως ο φασισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός. Η φασιστική ιδεολογία κυριαρχείται από ρατσιστικές και εθνικιστικές αντιλήψεις. Το κράτος,   οργανισμός με ιδιαίτερα φυλετικά ή εθνοπολιτισμικά γνωρίσματα, αναδεικνύεται σε αξία  πολύ σημαντικότερη από τα  ανθρώπινα δικαιώματα. Η φιλελεύθερη δημοκρατία απορρίπτεται από τη φασιστική ιδεολογία ως υπερβολικά ατομιστική. Το δημοκρατικό ιδεώδες της λαϊκής κυριαρχίας και της ισότιμης συμμετοχής των πολιτών στη διακυβέρνηση του κράτους θεωρείται έκφραση πολιτιστικής παρακμής.

γ) Η επαναστατική ιδεολογία που επιδιώκει τον ριζικό σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας.  Επαγγέλλεται την περαιτέρω διεύρυνση και εμβάθυνση της δημοκρατίας με την πραγμάτωση της ουσιαστικής οικονομικής ισότητας των πολιτών. Το κομμουνιστικό πρότυπο, που στηρίζεται στη φιλοσοφία του Καρλ Μαρξ και στην πολιτική σκέψη του ηγέτη της ρωσικής επανάστασης Βλαντιμίρ Ίλιτς Λένιν, υποδεικνύει την υπέρβαση ορισμένων από τις θεμελιώδεις αρχές της  “αστικής”, φιλελεύθερης δημοκρατίας, όπως είναι ο σεβασμός των ατομικών δικαιωμάτων (ιδιαίτερα του δικαιώματος της ιδιοκτησίας). Έτσι, προβάλλεται η ανάγκη της εξουσίας της εργατικής τάξης (της “δικτατορίας του προλεταριάτου”) και της κρατικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής, με σκοπό την επίτευξη της ισότητας των πολιτών, και αμφισβητείται η σημασία των  ελευθεριών της αστικής δημοκρατίας. Τελικός στόχος η αταξική κοινωνία. Σύμφωνα με το όραμα του Μαρξ, στην κομμουνιστική κοινωνία του μέλλοντος τα αγαθά θα παράγονται “από τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του” και θα διανέμονται “στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του”.

Φιλοσοφία Β΄Λ., κεφάλαιο 7ο: ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ, ενότητα 1η: ΜΟΡΦΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΩΝ

• Τι είναι το δίκαιο;

Δίκαιο είναι το σύνολο των κανόνων οι οποίοι ρυθμίζουν με τρόπο υποχρεωτικό τις σχέσεις των μελών μιας οργανωμένης κοινωνίας.

• Τι διερευνά η πολιτική φιλοσοφία;

Η πολιτική φιλοσοφία, όπως και η ηθική, προβάλλει συχνά ιδανικά πρότυπα και μας καλεί να προσπαθήσουμε να τα πραγματώσουμε. Σε αντίθεση με την πολιτική επιστήμη, δεν ενδιαφέρεται απλώς να περιγράψει το ποιες είναι οι υπάρχουσες μορφές πολιτικής οργάνωσης των ανθρώπινων κοινωνιών, αλλά και να υποδείξει το ποιες θα έπρεπε να είναι αυτές οι μορφές πολιτικής οργάνωσης.

• Τι είναι οι ουτοπίες;

Οι ουτοπίες είναι ιδανικά  μοντέλα πολιτικής οργάνωσης , που δε βρίσκονται πουθενά μέσα στον κόσμο μας και τα οποία πολλοί πιστεύουν πως είναι μάταιο να επιχειρήσουμε να εφαρμόσουμε στην πραγματικότητα.

Η λέξη “ουτοπία” χρησιμοποιείται από τον Τόμας Μορ (1478- 1886) ως τίτλος του βιβλίου του που εκδόθηκε το 1516 και περιγράφει ένα φανταστικό νησί στο οποίο έχει επιτευχθεί η ανθρώπινη ευτυχία.

Τόμας Μορ (1478 – 1535)	Απεικόνιση του νησιού Ουτοπία, στην αρχική έκδοση του 1516	Εξώφυλλο έκδοσης της «Ουτοπίας» μαζί με τα «Επιγράμματα» του Έρασμου, φίλου του Μορ – 1518

Ωστόσο, η έννοια υπάρχει από την εποχή του Πλάτωνα, η Πολιτεία του οποίου περιγράφει με λεπτομέρειες ένα μεγαλειώδες όραμα αρμονικής και δίκαιης συνύπαρξης των πολιτών μέσα σε μια κοινωνία όπου “οι φιλόσοφοι κυβερνούν” ή “οι κυβερνήτες φιλοσοφούν”. Δυστυχώς, η απόπειρα του συγγραφέα της Πολιτείας να βάλει σε εφαρμογή τις ιδέες του, εκπαιδεύοντας κατάλληλα τον Διονύσιο τον Νεότερο, ηγεμόνα των Συρακουσών, κατέληξε σε παταγώδη αποτυχία και έθεσε σε άμεσο κίνδυνο τη ζωή και την ελευθερία του.

ΑΡΧΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ, Κεφ. 9ο, ΕΝΟΤΗΤΑ 4Η: ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ: Περίληψη

1. Το πρόβλημα – “Ρηχή” και “βαθιά” οικολογία

Σήμερα έχουμε πλέον βεβαιωθεί ότι η σύγχρονη κοινωνία αντιμετωπίζει μια άνευ προηγουμένου οικολογική κρίση. Μερικά οικολογικά προβλήματα:

·         η καταστροφή του όζοντος της ατμόσφαιρας, το οποίο μας προστατεύει από τις υπεριώδεις ακτίνες του ήλιου, έχει αυξηθεί δραματικά (καρκίνοι του δέρματος). ·         Το φαινόμενο του θερμοκηπίου, που αυξάνει τη μέση θερμοκρασία της Γης έχει προκαλέσει τεράστιες κλιματικές αλλαγές με καταστροφικές συνέπειες. ·         Ρύπανση του περιβάλλοντος… ·         Συνεχής εξαφάνιση φυτικών και ζωικών ειδών, καθώς και η εξάντληση των φυσικών πόρων…

=> εφιαλτική εικόνα για το μέλλον του πλανήτη μας.

Η έντονη και συστηματική διατάραξη των οικολογικών ισορροπιών πιθανόν να έχει επιπτώσεις ακόμα και στην επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Σήμερα έχουμε άμεση ανάγκη να χαράξουμε μια πολιτική που να στοχεύει στο να κληροδοτήσουμε στις μεταγενέστερες γενιές έναν βιώσιμο πλανήτη.

Ο Νορβηγός φιλόσοφος Νάες πρότεινε πρώτος μια διάκριση ανάμεσα στη “ρηχή” και στη “βαθιά” οικολογία. Η “ρηχή” οικολογία συγκεντρώνει το ενδιαφέρον της στη μείωση της ρύπανσης, στη συγκράτηση της αύξησης του πληθυσμού της Γης, στη συντηρητική εκμετάλλευση των φυσικών πόρων και στην προστασία των έμβιων ειδών, καθόσον όλα αυτά συνδέονται με την ανθρώπινη υγεία. Θεωρεί δηλαδή ότι τα προβλήματα μπορούν να αντιμετωπιστούν με διορθωτικές κινήσεις μέσα στο πλαίσιο του υπάρχοντος μοντέλου ανάπτυξης.

Από την άλλη πλευρά, η “βαθιά” οικολογία ζητά επιπλέον μια νέα φιλοσοφία (μεταφυσική και ηθική) στις σχέσεις ανθρώπου – φύσης και μια, λίγο ως πολύ, ριζική αλλαγή του κοινωνικοοικονομικού μας συστήματος… Δεν είναι λοιπόν δυνατόν μια οικονομία “δυτικού” τύπου να αντιμετωπίσει δραστικά το πρόβλημα του περιβάλλοντος.

Στη “βαθιά” οικολογία υπάρχουν πολλές τάσεις. Μια ακραία, αλλά αρκετά δημοφιλής (κυρίως στην Αμερική) τάση της στρέφεται στις ανατολικές “θεοσοφικές” θεωρίες και, σε μερικές ακόμη πιο ακραίες περιπτώσεις, στον πρωτογονισμό… Μια αρμονική συμβίωσή μας με τη φύση προϋποθέτει αλλαγή της συμπεριφοράς μας απέναντί της, η οποία με τη σειρά της προϋποθέτει αλλαγή των αξιών μας.

Ενδιαφέρουσα είναι και μια φεμινιστική τάση που διαμορφώθηκε μέσα στο ευρύτερο ρεύμα της “βαθιάς” οικολογίας. Η λογική της τάσης αυτής είναι η εξής: οι αξίες που χαρακτηρίζουν τη σύγχρονη κοινωνία είναι η επιθετικότητα, η βία, ο ανταγωνισμός και η τάση για κυριαρχία. Οι αξίες αυτές είναι από τη φύση τους ανδροκρατικές ή πατριαρχικές. Η επιθετική στάση μας απέναντι στη φύση μπορεί να οδηγήσει σε οικολογική καταστροφή. Μήπως λοιπόν, για να ξεπεράσουμε τη σημερινή κρίση, έχουμε ανάγκη από αλλαγή των παραπάνω “ανδροκρατικών” (ή “πατριαρχικών”) αξιών; (Να υιοθετηθούν: Ηπιότητα, η συνεργασία, η ευαισθησία, η ισορροπία, η ανάπτυξη των εσωτερικών ανθρώπινων ιδιοτήτων, η φροντίδα, η αγάπη κτλ.;). Οι οικοφεμινίστριες τις ονομάζουν “γυναικείες” αξίες. Έτσι, μέσα από το ίδιο αξιολογικό πρίσμα, βλέπουν τη λύση τόσο του προβλήματος των σχέσεων ανθρώπου-φύσης όσο και αυτού της ισότητας των φύλων.

2. Ανθρώπινες αξίες και περιβάλλον

Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε μια τάση για επέκταση της ηθικής πέρα από τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, ώστε αυτή να αγκαλιάσει και τις σχέσεις ανθρώπου-φύσης… Έτσι, ένα κίνημα για τα δικαιώματα των ζώων, που όλο και διευρύνεται παγκοσμίως, θεωρεί ότι η βαναυσότητα απέναντι στα ζώα είναι κάτι αφ’ εαυτού κακό… Με τη νέα λοιπόν τάση οδηγούμαστε σε μια ανθρωποποίηση της φύσης. Συμπερασματικά, διαπιστώνουμε ότι υπάρχουν δυναμικές τάσεις που προωθούν νέες αντιλήψεις περί ηθικής. Πάντως, ακόμα και χωρίς την επέκταση της ηθικής στη φύση, μπορούμε να έχουμε αλλαγή της συμπεριφοράς μας απέναντί της, μέσα από τη συνειδητοποίηση ότι η καταστροφή της φύσης είναι επιζήμια για τον άνθρωπο. Έτσι, η προστασία της φύσης γίνεται χάριν του ανθρώπου, και τότε το πρόβλημα μετατρέπεται πάλι σε ηθικό πρόβλημα σχέσεων μεταξύ ανθρώπων. Σίγουρα όμως η ακραία αντίληψη (που ακόμα και σήμερα επικρατεί σε μεγάλο βαθμό) ότι ο άνθρωπος είναι δεσπότης και κυρίαρχος της φύσης, την οποία και αντιλαμβάνεται με έναν μηχανιστικό τρόπο, αποτελεί φραγμό για το ξεπέρασμα της οικολογικής κρίσης.

Όχι στην κλωνοποίηση του ανθρώπου, ναι στην έρευνα – Άρθρο της Τασ. Καραϊσκάκη από την εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (16.12.2001)

Όχι στην κλωνοποίηση, ναι στην έρευνα

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β΄Λ., ΚΕΦ. 6ο, ΕΝ. 4η, ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΟΥ ΗΘΙΚΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΥ, 2ο ΘΕΜΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ (σ. 166)

Να συζητήσετε ποια ηθικά προβλήματα προκύπτουν από τη δυνατότητα κλωνοποίησης του ανθρώπου. Νομίζετε ότι θα ήταν δυνατόν να υποστηριχτεί η κλωνοποίηση για θεραπευτικούς σκοπούς; Να αναζητήσετε τις σχετικές απόψεις ειδικών (νομικών, κοινωνιολόγων, βιολόγων, θεολόγων κ.τ.λ.).

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Η κλωνοποίηση επιλύει πολλά προβλήματα που αντιμετωπίζει ο άνθρωπος όπως:

• την εξωσωματική γονιμοποίηση,
• την απομόνωση των γονιδίων της ινσουλίνης και της σφαιρίνης,
• την απομόνωση των ανθρώπινων πρωτεϊνών που συμβάλλουν στον εμπλουτισμό της διατροφής,
• τη δημιουργία διαγονιακών ζώων, ώστε να βελτιωθεί η ποιότητα και να επιμηκυνθεί η ζωή του ανθρώπου,
• τη δημιουργία μικροοργανισμών που χρησιμοποιούνται ως εναλλακτική πηγή στην εξορυκτική βιομηχανία αλλά και βελτιώνουν την ποιότητα των πρώτων υλών όπως το ξύλο ή το τεχνητό μετάξι.

Ωστόσο, δημιουργούνται προβλήματα:

1. ηθικής φύσεως (ανθρώπινη αλαζονεία, καταστροφή στο οικοσύστημα)
2. νομικής φύσεως (σε ποιο αστικό, οικογενειακό ή ποινικό δίκαιο θα εντάξουμε τους κλωνοποιημένους οργανισμούς)
3. οικονομικής φύσεως (εκμετάλλευση των δημιουργημάτων από τους ιδιωτικούς φορείς που χρηματοδοτούν και τις έρευνες).

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΚΕΦ. 6ο, Ενότητα 3η -ΑΠΑΝΤΗΣΗ σε θέμα για συζήτηση του σχολ. βιβλίου: «Να συζητήσετε το πρόβλημα της θανατικής ποινής από τη σκοπιά της καντιανής ηθικής θεωρίας σε σύγκριση και με τον ωφελιμισμό» (σ. 166)

Από το βιβλίο του James Rachels ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΗΘΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ, και άλλες πηγές

Ιμμάνουελ Καντ: γεννήθηκε στις 22 Απριλίου του 1724 στο Καίνιξμπεργκ της Πρωσίας. Ήταν Γερμανός φιλόσοφος και επιστήμονας και θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές και φιλοσόφους όλων των εποχών.

Αναφορικώς με την Ηθική, ο Καντ υποστήριξε ότι η πηγή της θεωρίας της αρετής και της ηθικής δεν βρίσκεται σε εξωγενείς της ανθρώπινης φύσης παράγοντες, δεν αποδίδεται στη φύση, ούτε στο Θεό, παρά μόνο στην καλή θέληση. Καλή θέληση είναι αυτή που συμβαδίζει με οικουμενικούς νόμους ηθικής, που η αυτόνομη ανθρώπινη ύπαρξη ελεύθερα και αβίαστα αποφασίζει να ενστερνιστεί.

Ο Καντ πίστευε πως τα ανθρώπινα όντα είναι αναντικατάστατα, διότι διαθέτουν δύο εγγενή χαρακτηριστικά που δεν έχουν τα ζώα και τα πράγματα. Επιθυμίες και αξιοπρέπεια. Αν και σήμερα εκτιμάμε περισσότερο από τον Καντ τη νοημοσύνη των ζώων, καθώς πιστεύουμε ότι τα ζώα διαθέτουν επιθυμίες και στόχους, ο Καντ θεωρούσε πως τα πράγματα δεν έχουν αξία αυτά καθ’ αυτά, αλλά αποκτούν μία σχετική αξία για τους ανθρώπους μόνο στο βαθμό που αυτά ικανοποιούν τις επιθυμίες και τις ανάγκες τους. Έτσι, το κατσαβίδι μπορεί να είναι χρήσιμο σε κάποιον που θέλει να βιδώσει μία βίδα ενώ είναι παντελώς άχρηστο σε κάποιον που δεν έχει σκοπό να βιδώσει τίποτε. Το κατσαβίδι αυτό καθαυτό δεν έχει καμία εγγενή αξία.

Αν και όσον αφορά τα ζώα, γίνεται αντιληπτό πως, δεδομένου των νέων παρατηρήσεων υπάρχουν επαρκείς καντιανοί λόγοι για να υποστηρίξουμε, πως, τα ζώα δεν είναι απλώς πράγματα όπως πίστευαν οι άνθρωποι το 1750, ωστόσο το δεύτερο επιχείρημα του Καντ δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην περίπτωση των ζώων.

Ο Καντ, υποστήριζε, πως οι άνθρωποι διαθέτουν εγγενή αξία, δηλαδή αξιοπρέπεια, καθώς εννοούνται ως ελεύθεροι δρώντες ικανοί να λαμβάνουν αποφάσεις, να θέτουν στόχους και να καθοδηγούν τη διαγωγή τους διά του λόγου. Ο μόνος τρόπος πίστευε, για να υπάρχει ηθική αγαθότητα, είναι τα έλλογα όντα να δρουν με βάση την αγαθή βούληση, δηλαδή να αντιλαμβάνονται τι πρέπει να πράξουν και να το φέρουν εις πέρας κινούμενοι από ένα αίσθημα καθήκοντος. Τα ζώα εκτός του ανθρώπου δεν διαθέτουν ελεύθερη βούληση και δεν καθοδηγούν τη διαγωγή τους διά του λόγου αλλά οι ενέργειές τους είναι προϊόντα των φυσικών τους ενστίκτων. Εάν οι άνθρωποι εξαφανίζονταν, θα εξέλιπε η ηθική διάσταση στον κόσμο. Συνεπώς, οι άνθρωποι είναι αυτοί που αξιολογούν και οι πράξεις που υπαγορεύει η ηθική συνείδησή τους είναι αυτές που διαθέτουν ηθική αξία.

Ο Καντ πίστευε πως, επειδή οι άνθρωποι έχουν τόση μεγάλη αξία, η ηθική απαιτεί να τους αντιμετωπίζουμε «πάντα ως σκοπό και ποτέ ως μέσο». Η βαθύτερη συνέπεια που εξάγεται από αυτή τη θεμελιώδη θέση της καντιανής φιλοσοφίας, είναι πως, οφείλουμε να αντιμετωπίζουμε τους άλλους με σεβασμό, επομένως δε δικαιούμαστε να τους εκμεταλλευόμαστε ή να τους χρησιμοποιούμε για να επιτύχουμε τους δικούς μας σκοπούς.

Ο Τζέρεμι Μπένθαμ, ωφελιμιστής φιλόσοφος που πέθανε το 1832, πίστευε πως η ποινή είναι καθαυτή κακή, στο μέτρο που αυξάνει το μέγεθος της δυστυχίας στον κόσμο. Ωστόσο θα μπορούσε να δικαιολογηθεί, μόνο στο μέτρο που η ποινή υπόσχεται την αποτροπή μεγαλύτερου κακού. Η τιμωρία ενός εγκληματία κατά την ωφελιμιστική θεώρηση της ποινής, θα μπορούσε να ωφελήσει την κοινωνία με τέσσερις βασικούς τρόπους :

1) Η ποινή προσφέρει παρηγοριά και ικανοποίηση στα θύματα και τις οικογένειές τους.

2) Φυλακίζοντας εγκληματίες ή εκτελώντας τους δεν επιτρέπουμε να κυκλοφορούν τέτοιοι ελεύθερα.

3) Η ποινή μειώνει την εγκληματικότητα αποτρέποντας επίδοξους εγκληματίες.

4) Ένα καλά σχεδιασμένο σύστημα ποινών θα βοηθούσε την αναμόρφωση των παραβατών.

Όσον αφορά το τέταρτο, ο Μπένθαν θεωρούσε πως, αν καταφέρναμε ως κοινωνία να σωφρονίσουμε έναν εγκληματία και αυτός μπορούσε να επιστρέψει στην κοινωνία μια μέρα ως χρήσιμος πολίτης, και αυτός και η κοινωνία θα έβγαιναν ωφελημένοι.

Στην Αμερική, η ωφελιμιστική άποψη για την ποινή ήταν κάποτε κυρίαρχη. Το 1954, η Αμερικανική Ένωση Φυλακών άλλαξε το όνομά της σε Αμερικανική Ένωση Σωφρονιστικών Καταστημάτων και ενθάρρυνε τη μετατροπή των φυλακών σε «σωφρονιστικά ιδρύματα». Έτσι από τότε, οι φυλακές καλούνται να σωφρονίζουν τους εγκληματίες και όχι να τους τιμωρούν, ελπίζοντας να τους μετατρέψουν σε χρήσιμους πολίτες. Στη λογική αυτή, πολλές φυλακές προσφέρουν προγράμματα απεξάρτησης από τα ναρκωτικά, προγράμματα επιμόρφωσης, επαγγελματικής κατάρτισης κ.α.

Ωστόσο, τη δεκαετία του ’70, ο «πόλεμος κατά των ναρκωτικών» και η αυστηροποίηση των νόμων που ακολούθησε, οδήγησε σε τεράστια αύξηση του αριθμού των εγκλείστων, με αποτέλεσμα οι αμερικανικές φυλακές να αντιμετωπίσουν οικονομικά προβλήματα. Τα προγράμματα αποκατάστασης περιορίστηκαν δραστικά και η λογική του σωφρονισμού που κυριαρχούσε τη δεκαετία του ’60, παραχώρησε τη θέση της σε μια λογική αποθήκευσης των φυλακισμένων, σηματοδοτώντας την αποτυχία της εφαρμογής της ωφελιμιστικής θεώρησης των ποινών.

Ο Καντ, θεωρούσε πως η θεωρία του ωφελιμιστικού σωφρονισμού δεν ήταν συμβατή με το σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και δικαιολογούσε τη θέση του αυτή ως εξής :

1) Ο ωφελιμισμός απαιτούσε να προβαίνουμε σε υπολογισμούς σχετικά με την χρησιμοποίηση των ανθρώπων ως μέσων για την επίτευξη των δικών μας σκοπών.

Εάν φυλακίσουμε έναν εγκληματία προκειμένου να διασφαλίσουμε την ευημερία της κοινωνίας, απλώς χρησιμοποιούμε τον εγκληματία προς όφελος των άλλων και αυτό είναι ανεπίτρεπτο, διότι έτσι τον χρησιμοποιούμε ως μέσο για την επίτευξη του σκοπού ενός άλλου.

2) Ο σωφρονισμός δεν είναι στην πραγματικότητα τίποτε άλλο παρά η προσπάθειά μας να διαμορφώσουμε κάποιους ανθρώπους σύμφωνα με τις δικές μας επιθυμίες. Από αυτή την άποψη, ο σωφρονισμός παραβιάζει το δικαίωμά τους να αποφασίζουν οι ίδιοι τι είδους άνθρωποι θα ήθελαν να είναι.

Ο Καντ πίστευε πως έχουμε το δικαίωμα να αντιδρούμε στην αχρειότητα που επιδεικνύουν οι εγκληματίες, πληρώνοντάς τους με το ίδιο νόμισμα, δεν δικαιούμαστε όμως να προσβάλλουμε την ακεραιότητά τους προσπαθώντας να χειραγωγήσουμε την προσωπικότητά τους.

Η τιμωρία υποστήριζε, θα έπρεπε να διέπεται από δύο βασικές αρχές.

1) Οι άνθρωποι πρέπει να τιμωρούνται απλώς και μόνο επειδή έχουν διαπράξει εγκλήματα και για κανέναν άλλο λόγο.

Όπως χαρακτηριστικά έλεγε : «Η δικαστική ποινή δεν μπορεί ποτέ να χρησιμοποιηθεί ως μέσο βελτίωσης ενός άλλου αγαθού, είτε για τον ίδιο τον εγκληματία είτε για την αστική κοινωνία, αλλά πρέπει πάντα να επιβάλλεται στον εγκληματία διότι εγκλημάτισε και μόνο».

2) Πρέπει να τιμωρούμε τον εγκληματία ανάλογα με τη βαρύτητα του εγκλήματος που αυτός διέπραξε.

Όπως χαρακτηριστικά έλεγε : «Ποιο είναι όμως το είδος και ο βαθμός της τιμωρίας που ανάγει η δημόσια δικαιοσύνη σε αξίωμα και μέτρο; Εάν βρίζεις (ένα μέλος του λαού), βρίζεις τον εαυτό σου, εάν τον κλέβεις, κλέβεις τον εαυτό σου, εάν τον χτυπάς, χτυπάς τον εαυτό σου, εάν τον σκοτώσεις, σκοτώνεις τον εαυτό σου. Κανένα άλλο από το αξίωμα της ισότητας παρά μόνο το δίκαιο της ανταπόδοσης μπορεί να καθορίσει την ποιότητα και την ποσότητα της ποινής.».

Η δεύτερη αρχή του Καντ τον οδηγεί στην υιοθέτηση της θανατικής ποινής: Στο φόνο, η μόνη ανταπόδοση που αρμόζει είναι ο θάνατος.

Μολονότι ένας υποστηρικτής του Καντ οφείλει να εγκρίνει τη θανατική ποινή στη θεωρία, μπορεί να αντιτίθεται στην πρακτική της εφαρμογή, δεδομένου ότι λόγω ενδεχόμενης δικαστικής πλάνης θα μπορούσαν να εκτελεστούν κάποιοι που ήσαν αθώοι. Επομένως, σύμφωνα με την καντιανή θεώρηση της δίκαιης ποινής, στην απόφασή μας για το αν θα υποστηρίξουμε ή όχι τη θανατική ποινή, οφείλουμε να σταθμίσουμε την αδικία που ενέχουν κάποιες περιστασιακές δικαστικές πλάνες με την αδικία που προκαλείται από ένα σύστημα που επιτρέπει καταδικασμένους δολοφόνους να συνεχίσουν να ζουν και να κυκλοφορούν αργότερα ελεύθεροι.

Οι δύο προηγούμενες αρχές του Καντ, συνοψίζονται σε μια γενική θεώρηση, ότι οι παραβάτες πρέπει να τιμωρούνται και η τιμωρία τους θα πρέπει να είναι ανάλογη με το έγκλημα που διέπραξαν. Η θεωρία αυτή έρχεται σε ευθεία σύγκρουση με τη χριστιανική ιδέα του «να στρέφουμε και το άλλο μάγουλο». Ο Ιησούς στην επί του όρους ομιλία του διακήρυξε : «Ηκούσατε ότι ερρέθη, οφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος. Εγώ δε λέγω υμίν, μη αντιστήναι τω πονηρώ, αλλ’ όστις σε ραπίσει επί την δεξιάν σιαγόνα, στρέψον αυτώ και την άλλην». Για τον Καντ, μια τέτοια αντίδραση στο κακό δεν είναι απλώς παράλογη αλλά είναι και άδικη.

Ο Φρίντριχ Νίτσε (1844-1900), πίστευε πως οι χριστιανοί είχαν διαμορφώσει μία υποκριτική πίστη αποκηρύσσοντας ό, τι επιθυμούσαν αλλά ήταν πολύ αδύναμοι να αγωνιστούν γι’ αυτό, ενώ ταυτόχρονα επαινούσαν εκείνο που δεν ήθελαν αλλά τύχαινε να έχουν. Για τον Νίτσε, οι χριστιανοί είχαν εξ ανάγκης μετατρέψει την αδυναμία σε «καλοσύνη», τη φοβητσιάρικη χαμέρπεια σε «ταπεινότητα», την υποταγή σε μισητά άτομα σε «υπακοή» και την «αδυναμία εκδίκησης» σε «συγχώρεση».

Ο Καντ πίστευε πως εάν ο ένοχος δεν τιμωρηθεί, δεν αποδίδεται δικαιοσύνη. Ωστόσο η συμβολή του Καντ στην ανταποδοτική θεωρία της ποινής βασίστηκε κυρίως στην αντίληψη του να μεταχειριζόμαστε τους ανθρώπους ως «σκοπούς καθαυτούς» και ποτέ ως μέσο.

Πώς γίνεται όμως ο εγκλεισμός στη φυλακή να αποτελεί εκδήλωση σεβασμού στο πρόσωπο κάποιου, ή πώς είναι δυνατόν να σεβόμαστε την αξιοπρέπεια κάποιου στέλνοντάς τον στο εκτελεστικό απόσπασμα; Για τον Καντ, το να αντιμετωπίζουμε κάποιον «ως σκοπό» σημαίνει να τον αντιμετωπίζουμε ως έλλογο ον υπεύθυνο για τη συμπεριφορά του. Τα έλλογα όντα είναι υπεύθυνα για τη συμπεριφορά τους και επομένως αυτά και μόνο αυτά είναι υπόλογα για τις πράξεις τους. Επομένως τιμωρώντας τους ανθρώπους τούς καθιστούμε υπεύθυνους για τις πράξεις τους με τρόπο που δεν μπορούμε να το κάνουμε για τα ζώα εκτός του ανθρώπου. Στο μέτρο που τα ζώα δεν έχουν λογικό δεν είναι υπεύθυνα για τις πράξεις τους, όπως υπεύθυνοι δεν είναι και οι ψυχικά άρρωστοι. Απέναντί τους δεν αρμόζει να νιώθουμε ούτε ευγνωμοσύνη ούτε δυσαρέσκεια, διότι δεν φέρουν συνειδητή ευθύνη ούτε για το καλό ούτε για το κακό που προκαλούν. Επομένως, οφείλουμε να αντιδρούμε απέναντι στους ενσυνείδητους εγκληματίες όχι σα να είναι ψυχικά άρρωστοι ή ζώα, αλλά σα να έχουν οι ίδιοι επιλέξει ελεύθερα να πράττουν το κακό.

Ο Καντ αντιλαμβάνεται με έναν ιδιαίτερο τρόπο το τελευταίο σημείο. Κατά την άποψή του, υπάρχει ένας βαθύτερος λόγος για να αντιδρούμε απέναντι στους άλλους πληρώνοντάς τους με το ίδιο νόμισμα. Όταν επιλέγουμε να κάνουμε κάτι, αφού έχουμε λάβει υπ’ όψη μας τις αξίες μας, λέμε επί της ουσίας, ότι «αυτό που κάνουμε είναι αυτό που πρέπει να γίνεται». Επομένως, όταν ένα έλλογο ον αποφασίσει να αντιμετωπίσει τους άλλους με έναν ορισμένο τρόπο, αποφαίνεται ότι, κατά την κρίση του, έτσι πρέπει να αντιμετωπίζουμε τους ανθρώπους καθολικά, αποδεχόμενος ως όφειλε και το ενδεχόμενο, οι άλλοι άνθρωποι να τον αντιμετωπίσουν με τον ίδιο τρόπο που αυτός τους αντιμετώπισε. Επομένως, εάν μεταχειριστούμε ως ανταπόδοση τον εγκληματία όπως ο εγκληματίας μεταχειρίστηκε εμάς, με καντιανούς όρους, δεν κάνουμε άλλο από το να τον μεταχειριζόμαστε όπως ο ίδιος αποφάσισε ότι έπρεπε να μεταχειριζόμαστε τους ανθρώπους και συνεπώς και τον ίδιο. Στην ουσία δηλαδή, η εκτέλεση ενός δολοφόνου αποτελεί συμμόρφωση με τη δική του αντίληψη για τη ζωή και το θάνατο.

Γιατί όμως θα πρέπει να υιοθετούμε την αρχή της δράσης ενός εγκληματία αντί να ακολουθήσουμε τις δικές μας αρχές; Δεν θα έπρεπε να είμαστε καλύτεροι από αυτόν;

Τελικά, η άποψή μας για τη θεωρία του Καντ, θα πρέπει να εξαρτηθεί από έναν σημαντικό παράγοντα: Πώς αντιλαμβανόμαστε ως κοινωνία μία παραβατική συμπεριφορά σχετικά με τα αίτια αυτής. Εάν θεωρούμε τους παραβάτες του νόμου θύματα των περιστάσεων τα οποία δεν ευθύνονται για τις πράξεις τους, ο ίδιος ο Καντ θα επέμενε ότι οι εγκληματίες αυτοί δεν είναι υπεύθυνοι δρώντες και δεν έχει νόημα να τους τιμωρήσουμε. Ωστόσο, στο μέτρο που αντιλαμβανόμαστε τους εγκληματίες ως έλλογους δρώντες που επιλέγουν ελεύθερα το κακό, θα είμαστε λογικά ανακόλουθοι και από ηθικής άποψης άδικοι, εάν δεν ενστερνιστούμε την ανταποδοτική θεωρία της ποινής ως ηθικά επιβεβλημένης και κοινωνικά δίκαιης.

http://center24.blogspot.gr/2013/11/blog-post.html

Δημοσιεύτηκε 4th November 2013 από τον χρήστη Ιωαννης Αραμπατζης

Εργασία της Βάσως Κιντή για τη θανατική ποινή, ειδωμένο και από τη σκοπιά της Καντιανής ηθικής: DeathPen

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΚΕΦ. 6ο, Ενότητα 3η -ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ στις ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1, 2, 3 του σχολ. βιβλίου (σ. 160-162)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ (σ. 160-162)

1. Φανταστείτε ότι έχετε στην κατοχή σας το δαχτυλίδι του Γύγη (παράθεμα 1, σ. 160, Πλάτων Πολιτεία) που θα σας έκανε αόρατους κατά βούληση. Τι θα κάνατε; Τι δε θα κάνατε; Θα συνεχίζατε, για παράδειγμα, να σέβεστε την ιδιοκτησία του άλλου, την ιδιωτική του ζωή κ.τ.λ. ή θα βρίσκατε την ευκαιρία να πράξετε με ανεπίτρεπτο ηθικά τρόπο; Γιατί θα επιλέγατε ή δε θα επιλέγατε τον συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Ο Σωκράτης σε ένα διάλογο της Πολιτείας με τον Γλαύκωνα, τον αδερφό του Πλάτωνα, ισχυρίστηκε ότι η δικαιοσύνη πρέπει να επιδιώκεται όχι μόνο επειδή αποφέρει οφέλη, αλλά και επειδή, ως προς την ουσία της, είναι κάτι καλό. Επίσης, πρέπει να μην αδικούμε, είτε ελεγχόμαστε από τους θεσμούς της πολιτείας και τιμωρούμαστε είτε η πολιτεία δεν μπορεί να παρέμβει, επειδή πρόκειται για υπόθεση περί δικαίου ή αδικίας ιδιωτικής φύσεως.

«Τότε του διηγήθηκε την ιστορία για κάποιον Γύγη. Ο Γύγης ήταν βοσκός στην υπηρεσία του βασιλιά της Λυδίας. Μια μέρα, καθώς έβοσκε το κοπάδι του, ξέσπασε μεγάλη μπόρα και ακολούθησε σεισμός. Δημιουργήθηκε, τότε, μπροστά του, ένα μεγάλο χάσμα. Κατέβηκε από περιέργεια μέσα στο χάσμα και είδε και ένα άλογο, που είχε στα πλευρά του κάποια παραθυράκια. Καθώς έσκυψε, διέκρινε έναν νεκρό, μεγαλύτερο από έναν συνηθισμένο άνθρωπο, που δε φορούσε παρά μόνο ένα χρυσό δαχτυλίδι στο δάχτυλο του χεριού. Ο Γύγης απέσπασε το δαχτυλίδι, το πήρε και ανέβηκε επάνω. Όταν αργότερα συγκεντρώθηκαν οι βοσκοί, όπως συνήθιζαν κάθε μήνα, για να δώσουν αναφορά στον βασιλιά για τα κοπάδια του, ήρθε και ο Γύγης με το δαχτυλίδι στο χέρι. Καθώς λοιπόν καθόταν μαζί με τους άλλους, έτυχε να στρέψη την πέτρα του δαχτυλιδιού από το μέσα μέρος κι αμέσως εξαφανίστηκε από τα μάτια των άλλων. Οι σύντροφοί του άρχισαν να μιλούν γι’ αυτόν σαν να απουσίαζε. Ο Γύγης παραξενεύτηκε και έστρεψε πάλι την πέτρα του δαχτυλιδιού προς το έξω μέρος. Αμέσως έγινε ορατός. Στη συνέχεια, έκανε δοκιμές, ώστε να βεβαιωθεί για την αποτελεσματικότητα του δαχτυλιδιού. Ο Γύγης επανέρχεται στους συντρόφους του και αποδίδει στο βασιλιά το λογαριασμό. Έτσι, βρίσκει την ευκαιρία να συνωμοτήσει με τη βασίλισσα, να δολοφονήσει το βασιλιά και να σφετεριστεί το θρόνο του.

Αν λοιπόν υπήρχαν δύο τέτοια δαχτυλίδια, που το ένα φορούσε ο δίκαιος, ενώ το άλλο ο άδικος, κανείς δεν θα βρίσκονταν με τόσο ατσαλένιο χαρακτήρα, ώστε να παραμένει δίκαιος και να έχει τη γενναιότητα να μη βάλει το χέρι του στα αγαθά των άλλων, ενώ θα είχε την εξουσία και από την αγορά να παίρνει ό, τι ήθελε και μέσα στα ξένα σπίτια να μπαίνει και να δημιουργεί σχέσεις με όποιον ήθελε και άλλον να σκοτώνει και άλλον να γλυτώνει από τη φυλακή, και τα πάντα να τα κάνει σαν θεός ανάμεσα στους ανθρώπους. Και γενικά τίποτα διαφορετικό δε θα έκανε από τον άλλο, τον άδικο, αλλά και οι δυο τους τον ίδιο το δρόμο θα έπαιρναν. Τίποτα λοιπόν δε θα μπορούσε να αποδείξει καλύτερα απ’ αυτό το παράδειγμα, πως κανείς δεν είναι δίκαιος από ευχαρίστησή του αλλά είναι δίκαιος από ανάγκη, επειδή η δικαιοσύνη και η αδικία δεν είναι αυταξίες, αλλά εξαρτώνται από την πρόθεση του υποκειμένου. Κάθε άνθρωπος πιστεύει, και πολύ δίκαια, θα πουν όσοι υποστηρίζουν αυτήν την άποψη, πως πολύ περισσότερο τον ωφελεί η αδικία παρά η δικαιοσύνη και αν κάποιος, που θα είχε τέτοια εξουσία, δε θα ήθελε ποτέ να αδικήσει μήτε να βάλει χέρι σε ξένο πράγμα, θα αντιμετωπιζόταν από τους άλλους ως ανόητος∙ ενδεχομένως να τον επαινούσαν στα φανερά και να τον κορόιδευαν από φόβο μην πάθουν και οι ίδιοι κάτι». [Πλάτων, Πολιτεία, (Βιβλίο Β, 359d-360d)].

Ωστόσο, η αξία της αγωγής και της εκπαίδευσης έγκειται ακριβώς σε αυτό: να δίνει τη δυνατότητα στο υποκείμενο να αντιστέκεται στους πειρασμούς, όχι επειδή μπορεί ή δεν μπορεί να συλληφθεί, ούτε επειδή είναι ή δεν είναι ορατός, αλλά για χάρη σε έναν κώδικα ηθικής που εδράζεται στον Θεό, τους νόμους και τους θεσμούς και που εξασφαλίζει την ισορροπία στην κοινότητα.

 

2. «Αν δεν υπάρχει θεός», λέει ένας ήρωας του Ντοστογιέφσκι στο έργο του Αδελφοί Καραμαζώφ, «όλα επιτρέπονται». Πιστεύετε ότι μόνο ο φόβος της θεϊκής τιμωρίας μπορεί να αποτρέψει τον άνθρωπο από τη μη ηθική πράξη;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Οι νόμοι προσπαθούν να εναρμονίσουν τη συμβίωση μέσα στις κοινωνίες και να εξισορροπήσουν τις αντιθέσεις. Οι νόμοι όμως αποτελούν μια σύνθεση φυσικού και θετού δικαίου και, όσο πιο πολύπλοκες γίνονται οι κοινωνίες, τόσο πιο πολύ εξειδικεύουν και οι νόμοι τις διάφορες περιπτώσεις.

Μέριμνα των νόμων είναι και η αγωγή, η καθολική εκπαίδευση και η παιδεία του λαού. Αυτή η εκπαίδευση στηρίζεται όχι μόνο στις γνώσεις, αλλά και στην ανάπτυξη του συναισθήματος και της ηθικής, που καλεί τον πολίτη να επιλέξει πώς θα συμπεριφερθεί στις ανάλογες περιπτώσεις.

Η ηθική συνείδηση εδράζεται στην ύπαρξη του Θεού και μας φέρνει σε αρμονία με το περιβάλλον μας. Ταυτόχρονα, προβλέπει το σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, την ανεκτικότητα και την προσφορά. Με την κατάργηση του Θεού και των ηθικών κανόνων που απορρέουν από την ύπαρξή του, τα πάντα επιτρέπονται, όπως λέει και ο ήρωας του Ντοστογιέφσκυ στους αδελφούς Καραμαζώφ, και τότε επικρατούν στην κοινωνία η ασυδοσία και η ανομία, οι ισορροπίες ανατρέπονται, η πόλη παραπαίει και οι πολίτες της γίνονται δυστυχισμένοι.

3. Ποιες πιστεύετε ότι είναι οι βασικότερες ηθικές αξίες που είναι απαραίτητες για την αρμονική συμβίωση των μελών μιας ανθρώπινης κοινωνίας;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Οι βασικές ηθικές αξίες εδράζονται στην αγωγή, η οποία παρέχεται τόσο από το στενό όσο και από το ευρύ κοινωνικό περιβάλλον, τη συστηματική εκπαίδευση που παρέχεται από τη συντεταγμένη πολιτεία αλλά και την παιδεία, η οποία διαπερνά όλη την πόλη. Οι βασικές ηθικές αξίες προϋποθέτουν ανθρώπους ώριμους, με έντονο το στοιχείο του ενδιαφέροντος για την κοινωνική συνύπαρξη, μέσα από την οποία άλλωστε εκφράζεται και η ελεύθερη ατομικότητά τους.

Συμπέρασμα: Η ηθική συμπεριφορά ρυθμίζεται με βάση τόσο τις ανάγκες του ατόμου όσο και τις ανάγκες του συνόλου. Αυτές οι ανάγκες, ἔνθεν κἀκεῖθεν, συμπληρώνονται αμοιβαία και δημιουργούν μια σύνθεση η οποία αποβαίνει και προς όφελος του κοινωνικού συνόλου.