Οι λογοτέχνες επιδιώκουν πολλές φορές να χρησιμοποιούν διάφορα σχήματα λόγου για αισθητικούς ή ψυχολογικούς σκοπούς.
Τα σχήματα λόγου διαιρούνται σε 4 κατηγορίες.
Α. Σχήματα με τη γραμματική συμφωνία των λέξεων.
1) Σχήμα κατά το νοούμενο. Σ` αυτό η συμφωνία των όρων της πρότασης δεν ακολουθεί το γραμματικό τύπο των λέξεων αλλά το νόημά τους, π.χ. «ο κόσμος φκιάνουν εκκλησιές» (=οι άνθρωποι..)
2) Σχήμα σύμφυρσης. Είναι η ανάμειξη δύο διαφορετικών συντάξεων, π.χ. «σκλάβος ραγιάδων έπεσες» (= σκλάβος ραγιάδων έγινες – στα χέρια ραγιάδων έπεσες). Ή «Ο Απρίλης με τον Έρωτα χορεύουν και γελούνε.»
3) Σχήμα ανακόλουθο. Σ` αυτό οι λέξεις που ακολουθούν δε βρίσκονται σε συντακτική συμφωνία με τις προηγούμενες, π.χ. «βλέπει τους κάμπους πράσινους και τα βουνά μαυρίζουν» (= αντί «μαυρισμένα»).
4) Σχήμα καθ` όλου και μέρους. Σ` αυτό το ουσιαστικό που δηλώνει ένα σύνολο διαιρεμένο δεν μπαίνει σε γενική διαιρετική, αλλά στην ίδια πτώση με το ουσιαστικό, π.χ. «παίρνει τον κατήφορο την άκρη το ποτάμι» (= αντί «του ποταμιού»).
5) Σχήμα έλξης. Σ` αυτό ένας όρος μιας πρότασης παρασύρεται από άλλο επικρατέστερο και συμφωνεί μ` αυτόν και όχι όπως απαιτεί η σειρά του λόγου και το νόημα, π.χ. «τιμωρούμε όλους όσους έκλεψαν (= αντί «όσοι έκλεψαν»).
6) Σχήμα υπαλλαγής. Σ` αυτό ένας επιθετικός προσδιορισμός που ανήκει σε μια γενική, η οποία προσδιορίζει ένα ουσιαστικό, δε συμφωνεί στην πτώση με τη γενική, αλλά με το ουσιαστικό, π.χ. «τ` αντρειωμένα κόκαλα του αντρειωμένου γονιού σας» (= αντί «τα κόκαλα του αντρειωμένου γονιού σας»).
7) Σχήμα πρόληψης. Σ` αυτό το υποκείμενο δευτερεύουσας πρότασης μπαίνει αντικείμενο της κύριας πρότασης, ενώ κανονικά αντικείμενο έπρεπε να είναι η δευτερεύουσα πρόταση, π.χ. «σε ξέρω τι άνθρωπος είσαι».
Β. Σχήματα λόγου σχετικά με τη θέση των λέξεων.
1) Υπερβατό. Σ` αυτό δύο λέξεις που βρίσκονται σε στενή λογική και συντακτική σχέση μεταξύ τους αποχωρίζονται με την παρέμβαση μιας άλλης ή άλλων λέξεων, π.χ. «άφησε το κάστρο κι έφυγε απολέμιστο» (=αντί άφησε το κάστρο απολέμιστο και..). ή Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει.(= αντί «Άκρα σιωπή»)
2) Πρωθύστερο. Σ` αυτό λέγεται πρώτα στη σειρά του λόγου εκείνο που χρονολογικά και λογικά είναι δεύτερο, π.χ. «ξεντύθη ο νιος, ξεζώστηκε και στο πηγάδι μπήκε» (αντί ξεζώστηκε ο νιος, ξεντύθηκε και στο πηγάδι μπήκε).
3) Χιαστό. Σ` αυτό δύο λέξεις ή φράσεις που αναφέρονται σε δύο προηγούμενες έχουν αντίστροφη τάξη προς αυτές, π.χ. «η Γκιώνα λέει της Λιάκουρας – κι η Λιάκουρα της Γκιώνας».
4) Κύκλος: όταν μια πρόταση ή περίοδος τελειώνει με την ίδια λέξη με την οποία αρχίζει, π.χ. «σταθήτε αντρειά ως Έλληνες και ως Γραικοί σταθήτε».
5) Παρήχηση ή παρονομασία: όταν τοποθετούνται η μια κοντά στην άλλη λέξεις ομόηχες που έχουν και ετυμολογική συγγένεια, π.χ. «χάρε, χαρά που μού `φερες».
6) Ομοιοτέλευτο ή ομοιοκατάληκτο: όταν δύο ή περισσότερες προτάσεις και στίχοι τελειώνουν με λέξεις που έχουν την ίδια κατάληξη· είναι συνηθισμένο το σχήμα αυτό στην ποίηση. Π.χ. Τον πύργο πύργο πάει και γυροβολάει.
7) Ασύνδετο: όταν όμοιοι όροι ή προτάσεις παραθέτονται χωρίς να συνδέονται με τους ανάλογους συνδέσμους, π.χ. «.. χορέψαμε, γελάσαμε, τραγουδήσαμε.. «
8) Πολυσύνδετο: όταν περισσότεροι από δύο όμοιοι όροι ή όμοιες προτάσεις συνδέονται μεταξύ τους με παρατακτικούς συνδέσμους. Π.χ. Κι η προσευχή κι ο πειρασμός κι η δύναμη κι η αστένια.
9) Παρονομασία ή ετυμολογικό σχήμα: όταν λέξεις ομόηχες μπαίνουν η μία κοντά στην άλλη. πχ. Σκλάβος ραγιάδων έπεσες και ζεις ραγιάς ραγιάδων.
Γ. Σχήματα λόγου που αναφέρονται στην πληρότητα, δηλαδή στο αν χρησιμοποιούνται λιγότερες ή περισσότερες λέξεις απ’ όσες χρειάζονται σε μια πρόταση.
Α) Έλλειψη ή Βραχυλογία: όταν χρησιμοποιούμε λιγότερες λέξεις από τις κανονικές. Ιδιαίτερες μορφές της είναι:
1) σχήμα εξ αναλόγου, όταν παραλείπεται μία ή περισσότερες λέξεις ή μία ολόκληρη πρόταση που εννοείται βέβαια από τα προηγούμενα όχι όμως ακριβώς όπως είναι εκεί, π.χ. ο πατέρας μου ήταν όπως όλοι οι πατεράδες (= είναι καλοί).
2) σχήμα εξ αντιθέτου, όταν μια λέξη ή φράση παραλείπεται, εννοείται όμως από μια προηγούμενη λέξη ή φράση, αλλά με αντίθετη ή διαφορετική σημασία, π.χ. «στα έμπα μπήκε ως αϊτός, στα ξέβγα ως πετρίτης (= παραλείπεται το «βγήκε»).
Β) Πλεονασμός: όταν χρησιμοποιούμε περισσότερες λέξεις από τις κανονικές. Ιδιαίτερες μορφές του είναι:
1) σχήμα εκ παραλλήλου, όταν εκφράζεται μια έννοια με δύο αντίθετες εκφράσεις, μία αρνητική και μία καταφατική, π.χ. «συ να σωπαίνεις και να μη μιλάς».
2) σχήμα εν δια δυοίν, όταν εκφράζεται μία έννοια με δύο λέξεις, που συνδέονται μεταξύ τους με το και, ενώ θα έπρεπε η μία από αυτές να αποτελεί προσδιορισμό της άλλης, π.χ. «αστροπελέκι και φωτιά να πέσει στην αυλή σου».
3) σχήμα περίφρασης, όταν μία έννοια ενώ μπορεί να εκφραστεί με μία λέξη, εκφράζεται με περισσότερες παραστατικότερα. π.χ. Το άστρο της ημέρας (αντί: «ο ήλιος»).
4) επαναφορά, όταν δύο ή περισσότερες προτάσεις αρχίζουν με την ίδια φράση. Π.χ. Πάψε κόρη τον αργαλειό, πάψε και το τραγούδι.
5) αναδίπλωση, όταν μία λέξη ή φράση μιας πρότασης επαναλαμβάνεται αμέσως στην αρχή της επόμενης. Π.χ. Αν πέσουμε στον ποταμό, ο ποταμός θα στύψει.
6) σχήμα υποφοράς και ανθυποφοράς, όταν γίνεται μια ερώτηση ακολουθεί μια προσπάθεια για απάντηση, απορρίπτεται αυτή και ακολουθεί αυτό που πραγματικά συμβαίνει. Συνηθίζεται στα δημοτικά τραγούδια. Άλλα σχήματα είναι η ταυτολογία, η συμπλοκή, η αναστροφή.
Δ. Σχήματα λόγου σχετικά με τη σημασία.
1) Συνεκδοχή: όταν γράφεται το μέρος κάποιου συνόλου αντί για το σύνολο, π.χ. «κάθε κλαδί και κλέφτης» (= αντί «κάθε δέντρο»), ή η ύλη, αντί για κάτι που κατασκευάστηκε από αυτή, ή αυτό που παράγει, αντί για εκείνο που παράγεται.
2) Υπαλλαγή ή μετωνυμία: όταν γράφεται το όνομα του δημιουργού ή του εφευρέτη αντί για τη λέξη που δηλώνει το δημιούργημα,π.χ. «συνεννοούνται με το Μαρκόνι» (=αντί «με τον τηλέγραφο»), ή αυτό που περιέχει κάτι, αντί για το περιεχόμενο, ή το αφηρημένο, αντί του συγκεκριμένου.
3) Αντίφαση. Διακρίνεται:
α) στη λιτότητα, όταν αντί για μια λέξη χρησιμοποιείται η αντίθετή της, ή αντί για το λιγότερο, το μεγαλύτερο, π.χ. «έφαγα όχι λίγο» (= πολύ).
β) στην ειρωνεία, όταν χρησιμοποιεί κανείς λέξεις με τρόπο προσποιητό, λέξεις που έχουν διαφορετική σημασία από την πραγματική.
γ) στον ευφημισμό, όταν χρησιμοποιούνται λέξεις με καλή σημασία, αντί για άλλες με κακή σημασία, π.χ. «εύξεινος πόντος» (= αντί «άξενος πόντος»).
4) υπερβολή: όταν λέει κάποιος κάτι που ξεπερνά το πραγματικό για να δημιουργήσει εντύπωση, π.χ. «σαν κάστρο η κεφαλή του».
5) αλληγορία: μια μεταφορική έκφραση που δηλώνει διαφορετικά νοήματα από αυτά που δείχνουν οι λέξεις, π.χ. «τ` άσπρισε τα γένεια του ο Αι-Νικόλας» (= χιόνισε).
6) μεταφορά: όταν η σημασία μιας λέξης εκτείνεται και σε άλλες συγγενικές λέξεις, που έχουν κάποια ομοιότητα με αυτή. Στη λογοτεχνία, μια λέξη μπορεί να χρησιμοποιείται κυριολεκτικά ή μεταφορικά, δηλαδή η σημασία της διευρύνεται και μεταφέρεται σε μια άλλη έννοια. Η μεταφορά μοιάζει με την παρομοίωση, απουσιάζει όμως το «σαν» ή το «όπως». Η μεταφορική χρήση των λέξεων προσδίδει πλούτο, βάθος και δύναμη στο λόγο, ζωντάνια και εκφραστικότητα.
7) αντίθεση: Με την αντίθεση συσχετίζονται ή συνδυάζονται δύο έννοιες, πράγματα ή καταστάσεις ανόμοιες, με στόχο την έκφραση ζωηρών συναισθημάτων. Η αντίθεση είναι ένα αριστοτεχνικό μέσο για την αντιπαραβολή δύο λέξεων ή φαινομένων, τα οποία μέσα από την αντιδιαστολή τους φωτίζουν τις αντίπαλες δυνάμεις που συχνά συνυφαίνονται και εναρμονίζονται στην ανθρώπινη ζωή. Επίσης, με την αντίθεση ο συγγραφέας κάνει αισθητές τις ακραίες και δραματικές καταστάσεις που διέπουν την ανθρώπινη ύπαρξη. Η αντίθεση μπορεί να εκφράζεται είτε με δύο λέξεις ή δύο φράσεις είτε και με δύο μεγάλα τμήματα του λόγου (προτάσεις, περιόδους παραγράφους).
8) προσωποποίηση: όταν άψυχα όντα ή έννοιες παίρνουν ανθρώπινες ιδιότητες,
9) παρομοίωση: η συσχέτιση ιδιότητας προσώπου ή πράγματος με κάποιο άλλο γνωστό που έχει αυτή την ιδιότητα σε μεγάλο βαθμό.
10) σχήμα κατεξοχήν: όταν στενεύει η σημασία της λέξης.
Τα σχήματα λόγου σε powerpoint με παραδείγματα και ασκήσεις – ομαδικές εργασίες
Με τα φτερά του λόγου 