Διήγημα, μυθιστόρημα, νουβέλα

1. Το διήγημα

Διήγημα είναι η έκθεση με τέχνη ενός κομματιού ζωής, δικής μας ή ξένης, πραγματικής ή φανταστικής, από την αρχή ως το τέλος. Στο διήγημα εισάγουμε μερικά πρόσωπα που μιλούν και κινούνται, ενεργούν. Αρχίζουν κάποια πράξη και την τελειώνουν ή προσπαθούν να την τελειώσουν. Στην πιο απλή μορφή του το διήγημα μοιάζει με τη διήγηση, διαφέρει όμως από αυτήν, γιατί είναι πιο σύνθετο, πιο δουλεμένο, πιο τέλειο. Είναι είδος σύνθετο από διήγηση, περιγραφή και διάλογο. Το θέμα του είναι παρμένο από τη ζωή και περιέχει πράξεις, σκέψεις, επιθυμίες, συναισθήματα, που συνδέονται όλα αυτά μεταξύ τους και επιδρούν το ένα στο άλλο.

Το καλό διήγημα πρέπει να έχει εξέλιξη, δηλαδή η δράση να αρχίζει από κάποια καθορισμένη αιτία και να φτάνει –με την παρεμβολή διαφόρων επεισοδίων, περιπετειών και αναγνωρίσεων, που συγκρατούν αμείωτο το ενδιαφέρον μας (πλοκή) και σε ένα σημείο το κορυφώνουν– σε ένα τέλος (λύση).

Σε κάθε διήγημα διακρίνουμε τρία μέρη: την έκθεση, την πλοκή και τη λύση. Η έκθεση είναι ένα είδος προλόγου, εισαγωγής. Σε αυτήν ο συγγραφέας πρέπει με μεγάλη συντομία να μας κατατοπίσει για τον τόπο, τον χρόνο και τα πρόσωπα της υπόθεσης καθώς και να μας προετοιμάσει για ό, τι θα συμβεί. Η πλοκή είναι η κυρίως διήγηση, το κυρίως θέμα. Σε αυτήν το ενδιαφέρον πρέπει να αυξάνεται συνεχώς, τα πρόσωπα να έχουν μπει σε αγώνα και να προετοιμάζεται η λύση, χωρίς όμως να προαναγγέλλεται. Καμιά φορά μπορεί το κύριο θέμα να περιέχει και δευτερεύοντα γεγονότα που συνδέονται με το κύριο θέμα. Αυτά είναι τα επεισόδια και οι παρεκβάσεις. Η λύση είναι το μέρος εκείνο του διηγήματος που παρουσιάζεται το αποτέλεσμα των γεγονότων της υπόθεσης. Η λύση πρέπει να είναι σύντομη και ο συγγραφέας να αποφύγει κάθε κρίση και σχολείο για αυτήν.

Το διήγημα ονομάζεται ιστορικό όταν το θέμα του είναι παρμένο από την ιστορία, πραγματικό όταν είναι παρμένο από τη σύγχρονη ζωή, φανταστικό όταν είναι δημιούργημα της φαντασίας, όπως τα παραμύθια και πολλά διηγήματα του Ιουλίου Βερν. Το πραγματικό διήγημα, αν ασχολείται με τις εξωτερικές εκδηλώσεις της καθημερινής ζωής των ανθρώπων, γιορτές, ήθη και έθιμα και μας απεικονίζει τον χαρακτήρα των ανθρώπων (ήθος) λέγεται η ηθογραφία. Αν ασχολείται κυρίως με το ψυχικό κόσμο των ανθρώπων και προσπαθεί να μας δείξει πώς γίνονται οι διάφορες αλλαγές στην ψυχή των ανθρώπων ονομάζεται ψυχολογικό διήγημα.

Οι σπουδαιότεροι διηγηματογράφοι μας είναι: Παπαδιαμάντης, Καρκαβίτσας, Κονδυλάκης, Βιζυηνός, Βλαχογιάννης, Εφταλιώτης, ο Γ. Ιωάννου και άλλοι.

2. Το μυθιστόρημα

Είναι και αυτό διήγηση με πολλές περιπέτειες και μεγάλη έκταση. Τα θέματά του είναι πλαστά ή πραγματικά και έχει σκοπό να ευχαριστήσει και να διδάξει. Διαφέρει από το διήγημα. Το διήγημα είναι σύντομο, με ενότητα και πλοκή, ενώ το μυθιστόρημα είναι εκτεταμένο, πολύπλοκο και με διάσπαση της ύλης εξαιτίας των πολλών περιπετειών. Το μυθιστόρημα το διακρίνει η αληθοφάνεια των γεγονότων, η ζωηρότητα και η ταχύτητα στην αφήγηση.

Τα πιο συνηθισμένα είδη του μυθιστορήματος είναι: το ιστορικό, το θρησκευτικό, το ναυτικό, το αστυνομικό, το ηθογραφικό, το κοινωνικό, το ψυχογραφικό.

Μυθιστορήματα έγραψαν: οι παλαιότεροι  Ροΐδης, Μωραϊτίδης, Ψυχάρης, Ξενόπουλος, Μυριβήλης, Βενέζης, Κ. Θεοτόκης, Καζαντζάκης, Τερζάκης και από σύγχρονους Έλληνες συγγραφείς, ο Γιάννης Καλπούζος, η Ευγενία Φακίνου, ο Θανάσης Βαλτινός, ο Ισίδωρος Ζουργός, η Ιωάννα Καρυστιάνη, η Ρέα Γαλανάκη κι η Μάρω Δούκα.

3. Νουβέλα

H νουβέλα είναι ένα διηγηματικό λογοτεχνικό είδος που διαμορφώθηκε στα νεότερα χρόνια, δηλαδή μετά τη δεκαετία του 1950. Κατέχει μία ενδιάμεση θέση ανάμεσα στο διήγημα και στο μυθιστόρημα, είναι όμως μεγαλύτερη σε έκταση από το διήγημα και μικρότερη από το μυθιστόρημα.

Νουβέλες μπορούν να θεωρηθούν πολλά έργα του Παπαδιαμάντη, του Κονδυλάκη, του Βιζυηνού, του Δροσίνη, του Κ. Θεοτόκη, του Στρατή Δούκα.

Γιώργος Ιωάννου, Να ‘σαι καλά, δάσκαλε

Α. Λαϊκός πολιτισμός και παράδοση

Με τον όρο Λαϊκός πολιτισμός, ή κουλτούρα, αναφερόμαστε στον πολιτισμό μίας πληθυσμιακής ομάδος , το σύνολο πεποιθήσεων που κυριαρχούν σε ένα δεδομένο χρονικό σημείο. Ο λαϊκός πολιτισμός περιλαμβάνει τις δραστηριότητες και τα συναισθήματα που παράγονται .

Παράδοση ονομάζουμε το σύνολο αλλά και το καθένα χωριστά από τα στοιχεία του παρελθόντος ενός πολιτισμού, που διασώζονται προφορικά και μεταδίδονται από στόμα σε στόμα και από γενιά σε γενιά. Η λέξη παράδοση είναι παράγωγο ουσιαστικό του ρήματος «παραδίδωμι», που σημαίνει δίνω στα χέρια κάποιου, εμπιστεύομαι κάτι σε κάποιον. Είναι δηλαδή η παράδοση μια διαδικασία, μια μεταβίβαση – συνήθως προφορική – με την οποία μεταφέρονται από τη μια γενιά στην άλλη ήθη, έθιμα, γνώσεις ή δοξασίες και έτσι διαιωνίζονται.

Η παράδοση δεν είναι μονοσήμαντη. Έχει πολλούς κλάδους: γλωσσική παράδοση, πνευματική ( ήθη, έθιμα, δημοτικό τραγούδι, παροιμίες, μυθοπλασία κ.τ.λ. ), οικιστική παράδοση ( χωριά και μεμονωμένα κτίσματα ), λαϊκή οικοτεχνία, ενδυματολογία, χοροί, γιορτές, πανηγύρια κ.τ.λ. Το πλάτος της καλύπτει τόσες πτυχές όσες και η ζωή, από τη χαρά ως το θάνατο. Έτσι διασώζει το ύφος με το οποίο ένας λαός ζει την καθημερινότητά του.

Αξία της παράδοσης:

Η παράδοση αποτελεί στοιχείο καθορισμού και διασφάλισης της ιδιαίτερης ταυτότητας ενός έθνους, που τον διαχωρίζει από τους άλλους και καθορίζει τα όρια της μοναδικότητάς του.  Η παράδοση αποτελεί παράγοντα στήριξης και ενδυνάμωσης της κοινωνικής συνοχής. Οι πολίτες διαπαιδαγωγούνται και ανατρέφονται έχοντας ως κοινή βάση τις αξίες, τα πρότυπα και τα ιδανικά που αντλούνται από την εθνική τους παράδοση, γεγονός που προσφέρει μια βαθύτερη μεταξύ τους επικοινωνία και κατανόηση. Προσφέρει πλούσια εμπειρία που μπορεί να λειτουργήσει καθοδηγητικά για τους νεότερους .

Β. Απόδοση περιεχομένου του διηγήματος

Ο αφηγητής, ένας μαθητής γυμνασίου με καταγωγή από αστικό κέντρο, ανακαλεί στη μνήμη του έναν καθηγητή που είχε όταν φοιτούσε σε επαρχιακό γυμνάσιο. Αυτό που τον είχε εντυπωσιάσει στον καθηγητή, όπως λέει, ήταν η αγάπη του για τον λαϊκό πολιτισμό και ο τρόπος που τη μετέδωσε στους μαθητές, ενώ ομολογεί πως ο ίδιος αισθανόταν μειονεκτικά σε σχέση με τους συμμαθητές του, επειδή δεν ήξερε τις «ρίζες» του. Στο μάθημα των Νέων Ελληνικών, όπως υποστηρίζει, έγινε συστηματική δουλειά και οι μαθητές συμμετείχαν ενεργά, συγκεντρώνοντας δημοτικά τραγούδια της περιοχής. Ο αφηγητής θυμάται επίσης ένα περιστατικό με πρωταγωνιστή τον ίδιο, όταν μην μπορώντας να βρει τοπικά δημοτικά τραγούδια, αντέγραψε κάποιο από παλιό βιβλίο, με αποτέλεσμα να δεχτεί το ειρωνικό σχόλιο καθηγητή. Ο φίλος του όμως, ξένος κι αυτός, έπαθε χειρότερα, αντιγράφοντας ένα ελαφρό τραγουδάκι, ενέργεια που τον γελοιοποίησε στην τάξη.

Γ. ΔΟΜΗ:

1η Ενότητα: «Πρόπερσι που φοιτούσα… να τα διορθώσετε». – ΠΛΑΓΙΟΤΙΤΛΟΣ: Ο ρόλος του νέου φιλολόγου στη σημασία του λαϊκού πολιτισμού.

2η Ενότητα: «Πάντως, η δική μου η θέση… όταν το ξαναπήρε». – ΠΛΑΓΙΟΤΙΤΛΟΣ: Το πάθημα των δύο ξένων μαθητών.

Δ. Γλώσσα: απλή, δημοτική με λέξεις της καθημερινότητας.

Ε. Ύφος: ζωντανό και παραστατικό στην περιγραφή της σχολικής τάξης, μελαγχολικό και στοχαστικό όταν ο αφηγητής εξομολογείται την εμπειρία του.

Στ. Εκφραστικά μέσα: λιτότητα γενικά στα εκφραστικά μέσα.

• Παρομοιώσεις: σαν ένα θησαυρός κρυφός , σαν τα μάτια μας , σαν δακρυσμένος, σαν να έβλεπε στα βάθη έναν σιχαμερό εχθρό.
• Μεταφορές: ξέρανε τη ρίζα τους και τη φύτρα τους, ο καθηγητής έφεγγε, φαρμακερές φωνές
• Επαναλήψεις: ξέρετε αυτό, ξέρετε εκείνο, ξέρετε το άλλο
• ασύνδετα σχήματα: έφερνε δίσκους , μαγνητόφωνα, σλάιτς

Ζ. Στο κείμενο παρουσιάζονται δύο μοντέλα διδασκαλίας:

α. «σχολείο εργασίας», σύγχρονο σχολείο.

Ο δάσκαλος,  σέβεται την προσωπικότητα του μαθητή και δημιουργεί παιδαγωγική ατμόσφαιρα, χρησιμοποιώντας τον διάλογο αντί για την αυταρχική επιβολή των απόψεών του. Δεν είναι αυθεντία αλλά και ο ίδιος μαθαίνει καθημερινά. Έτσι οι μαθητές νιώθουν οικεία, δεν νιώθουν φόβο αλλά μπορούν να εκφράσουν σκέψεις και συναισθήματα στο δάσκαλό τους. Τα μαθήματα και οι δραστηριότητες μπορεί να είναι και πέρα από το αναλυτικό πρόγραμμα του σχολείου, χωρίς να αποκλείεται η οικογένεια και η κοινωνία. Ο μαθητής αποκτά ενδιαφέροντα και γίνεται δημιουργικός.

β. Το δεύτερο μοντέλο δίνεται συνοπτικά με τη φράση: “Αλλά ήξεραν πολύ καλά από κατάλογο, άγριες ή φαρμακερές φωνές και τρεμούλες”.

 Ο δάσκαλος καταπιέζει τους μαθητές και επιβάλλεται με την απειλή του βαθμού και την άσκηση βίας (ξυλοδαρμός) προβάλλοντας τον εαυτό του ως αυθεντία. Ο μαθητής αναγκάζεται σε ένα περιβάλλον φόβου, να αποστηθίσει γνώσεις , χωρίς κανένα ενδιαφέρον.

ΑΝΤΟΝ ΤΣΕΧΩΦ, ΕΝΑΣ ΑΡΙΘΜΟΣ: Σχόλια

Από το blog της φιλολόγου Θεοδώρα Παππά: https://theodwrapappa.blogspot.com/2018/12/blog-post.html?zx=4f8afc00c35fd5b3

Σχόλια κυρίως από δύο site

1o site – ΠΗΓΗ http://eu-mathein.gr/wp-content/uploads/2015/04/%CE%95%CE%9D%CE%91%CE%A3-%CE%91%CE%A1%CE%99%CE%98%CE%9C%CE%9F%CE%A3.pdf

ΘΕΜΑ: Η οικονομική εκμετάλλευση των εργαζομένων.

ΔΟΜΗ:
1η Ενότητα: §1 -4 «Tις προάλλες… ψιθύρισε»: H φάρσα του εργοδότη στη δασκάλα.
2η Ενότητα: §5 «Πετάχτηκα … και βγήκε»: H αποκάλυψη της φάρσας και η παθητική στάση της δασκάλας.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ
 O εργοδότης της δασκάλας
 Στην αρχή επιθετικός, αυταρχικός, παράλογος, σκληρός, άκαρδος, χωρίς συναισθήματα Τελικά (μετά την αποκάλυψη της φάρσας): δίκαιος, συμπονετικός, έξυπνος και ευρηματικός, προστατευτικός, ευαίσθητος

 H δασκάλα:
 άβουλη, παθητική, υποταγμένη, δουλοπρεπής, δειλή, αδυνατεί να πάρει τη ζωή στα χέρια της, δεν υπερασπίζεται τον εαυτό της, δέχεται αδιαμαρτύρητα τις άδικες δικαιολογίες του διευθυντή, χωρίς να σηκώνει κεφάλι, μόνο μουρμουρίζει τις διαφωνίες της.
Γενικά ο χαρακτήρας της δασκάλας αντιπροσωπεύει σε μεγάλο ποσοστό τη γυναικεία ψυχολογία και συμπεριφορά των παλαιότερων χρόνων

ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ 
Εργοδότης: 
συμπάθεια προς τη δασκάλα, ανησυχία για το μέλλον της, προσπαθεί να αφυπνίσει τη δασκάλα και να της υποδείξει με πατρικό ενδιαφέρον τη στάση που πρέπει να κρατά απέναντι σε άτομα που προσπαθούν να την εκμεταλλευτούν

Δασκάλα: ταραγμένη, αμήχανη, νευρική

ΓΛΩΣΣΑ: απλή, κατανοητή, σύντομες, λιτές και περιεκτικές φράσεις

ΥΦΟΣ: απλό με χιουμοριστική διάθεση, ρεαλιστικό (απεικονίζει την πραγματικότητα) – θεατρικό (διάλογος)

Αφηγηματικά στοιχεία
Αφηγητής: πρωταγωνιστής
Εστίαση: εσωτερική

ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ:
1. Προσωποποιήσεις: §2 «νευρικός βήχας», §4 «η φωνή της έτρεμε»
2. Mεταφορές: §3 «να’χεις τα μάτια σου τέσσερα», § 5 «σκληρό μάθημα»
3. Παρομοιώσεις: §5 «σαν χαζή»
4. Eπαναλήψεις: §4 «όλα όλα», «Tρία … τρία, τρία… ένα και ένα.», §5 «Oι άλλοι δε μου ’διναν τίποτα!… Δε σου ’διναν τίποτα»

5. Eικόνες: §2 «H Iουλία έγινε κατακόκκινη», «Tο αριστερό μάτι της Iουλίας … δεν έβγαλε άχνα», §4 «Tα μάτια της Iουλίας … πάνω στη μύτη της», «Kαι της έδωσα… τα έβαλε στην τσέπη της», §5 «Πετάχτηκα ορθός… στο γραφείο».
6. Aντιθέσεις: §2 «Tην έπιασε νευρικός βήχας… δεν έβγαλε άχνα», §5 «εγώ σε έκλεψα, σε λήστεψα! Kαι μου λες κι ευχαριστώ;», «Oι άλλοι δε μου ’διναν τίποτα!…»

ΔΕΣ ΚΑΙ https://www.ksefteri.edu.gr/unit/enas-arithmos-nlbg/

__________________________________________________________________________________________

2o site -ΠΗΓΗ  http://alexgger.blogspot.com/2015/01/blog-post_9.html

ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Στο κείμενο αυτό ο συγγραφέας με απλό και κάπως αστείο τρόπο παρουσιάζει το πρόβλημα της οικονομικής εκμετάλλευσης των ανθρώπων από τους ισχυρούς, κάτι που ήταν πολύ συνηθισμένο στη Ρωσία της εποχής του Τσέχωφ που τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η φτώχεια και η εξαθλίωση. Αυτό όμως που προβάλλεται ιδιαίτερα έντονα είναι η παθητική στάση της νεαρής δασκάλας , για να τονίσει ότι πολλές φορές οι ίδιοι οι άνθρωποι ευθύνονται για το γεγονός ότι πέφτουν θύματα εκμετάλλευσης.

Ο Τσέχωφ δίνει μήνυμα προς τους ανθρώπους να είναι αγωνιστικοί, δυναμικοί και να διεκδικούν τα δικαιώματα τους αλλιώς θα πέσουν θύματα κάποιων σκληρών και αδίστακτων ανθρώπων. Οι άνθρωπο δεν πρέπει να είναι δουλικοί αλλά να έχουν αξιοπρέπεια, αυτοσεβασμό και αυτοπεποίθηση.

ΜΙΑ ΣΚΗΝΗ

Ο αφηγητής

Στη σκηνή παρακολουθούμε τους υπολογισμούς που κάνει ο πρωταγωνιστής, ο οποίος είναι ο απόλυτος κυρίαρχος του παιχνιδιού,  για να πληρώσει τη δασκάλα των παιδιών του. Οι υπολογισμοί κρύβουν το στοιχείο της απάτης και ο εργοδότης παρουσιάζεται ως ένας άνθρωπος ψεύτης, απατεώνας και εκμεταλλευτής μιας αθώας κοπέλας, ως ένας σκληρός και απάνθρωπος εργοδότης που προσπαθεί να αφαιρέσει χρήματα από το μισθό της δασκάλας. Στο τέλος όμως φαίνεται ο πραγματικός του χαρακτήρας: είναι ένας άνθρωπος τίμιος, δίκαιος στις συναλλαγές του αν και θα μπορούσε να εξαπατήσει τη νεαρή δασκάλα λόγω της κοινωνικής του θέσης και της οικονομικής του δύναμης.

Λυπάται και αγανακτεί με το γεγονός ότι κάποιοι πλούσιοι φέρονται άσχημα στους αδύναμους και ανυπεράσπιστους ανθρώπους .Δείχνει τη διάθεση να συμβουλεύσει την κοπέλα ώστε να μάθει να διεκδικεί τα δικαιώματα της  και να την προστατεύσει από μελλοντικές αδικίες.

Ο τρόπος με τον οποίο ενεργεί φανερώνει έναν άνθρωπο με υψηλό μορφωτικό επίπεδο που ξέρει να εκτιμά τον κόπο των άλλων και έναν άνθρωπο προοδευτικό και ανοιχτόμυαλο.

Η δασκάλα

Ο Τσέχωφ σκιαγραφεί το χαρακτήρα της δεσποινίδας Ιουλίας ως ένα ακραίο παράδειγμα δειλής και παθητικής συμπεριφοράς. Όλη η εικόνα και η ψυχολογία της νεαρής κοπέλας συγγενεύει με τους δραματικούς ήρωες του Τσέχωφ που αδυνατούν να πάρουν την τύχη στα χέρια τους και γίνονται έρμαια της τύχης τους. Η δεσποινίς Ιουλία είναι δειλή, αντιμετωπίζει τον εργοδότης της με φόβο, δεν έχει το θάρρος να διεκδικήσει τα δικαιώματα της και γίνεται το εύκολο θύμα του καθενός. Είναι  πολύ αδύναμος χαρακτήρας, δεν έχει αυτοπεποίθηση, τρέμει, κλαίει, αποδέχεται τα πάντα μοιρολατρικά. Δεν ξέρει τι σημαίνει να αγωνίζεσαι, να διεκδικείς τα δικαιώματα σου, να υψώνεις το ανάστημα σου, όταν το απαιτούν οι περιστάσεις, έχει έλλειψη αυτοσεβασμού,  και αξιοπρέπειας. Δεν έχει εμπιστοσύνη στις ικανότητες της και φτάνει στο σημείο να ευχαριστεί κιόλας τον εργοδότης της για αυτά τα λίγα που της δίνει. Με την παθητική της στάση προκαλεί την εκμετάλλευση της.

Γλώσσα- ύφος

Η γλώσσα είναι απλή, άμεση, παραστατική και το ύφος είναι απλό και λιτό (απουσιάζουν τα σχήματα λόγου), γρήγορο, ζωντανό και παραστατικό χάρη στο διάλογο.

Αφηγηματικοί τρόποι

Το διήγημα στηρίζεται κυρίως στο διάλογο μέσα από τον οποίο διαγράφονται οι χαρακτήρες των ηρώων, υπάρχει όμως και η περιγραφή (αντιδράσεις και κινήσεις της Ιουλίας).

Οδ. Ελύτης, “Πίνοντας ήλιο κορινθιακό”

από την ΚΟΥΡΤΗ ΣΤΥΛΙΑΝΗ

Θέμα του ποιήματος είναι οι όμορφες εμπειρίες του ποιητή από την επαφή του με την καλοκαιρινή φύση, που τον γεμίζουν χαρά και αισιοδοξία.

Σύντομη απόδοση του περιεχομένου

Ο ποιητής τριγυρίζει στις εξοχές, απολαμβάνοντας τον ήλιο και τις μικρές χαρές κοντά στη φύση. Χορταίνοντας από ομορφιά, ζωτικότητα και ενέργεια, νιώθει να πλημμυρίζει από αισθήματα αισιοδοξίας και πληρότητας, ενώ η φαντασία του ξαναπλάθει τον κόσμο όμορφο, σύμφωνο με τους πόθους και τα όνειρά του.

Ερμηνευτική προσέγγιση

1. Δομή – διάρθρωση ενοτήτων

Βασική ιδέα του ποιήματος είναι η στενή σχέση του ποιητή με τη φύση. Ο ποιητής αισθάνεται να ταυτίζεται με τα πράγματα του φυσικού κόσμου.

Το ποίημα χωρίζεται σε δυο στροφικές ενότητες:

1η: Οι θετικές εμπειρίες του ποιητή μέσα στη φύση.

2η: Η βίωση μιας νέας πραγματικότητας, που ανταποκρίνεται στους πόθους του ποιητή.

2. Ερμηνευτικά σχόλια στο περιεχόμενο

Διαβάζοντας τα μάρμαρα: δηλώνεται μεταφορικά η γνωριμία και η βαθύτερη κατανόηση του αρχαίου πολιτισμού.

Αμπέλια θάλασσες: η φράση μπορεί να σημαίνει αμπέλια και θάλασσες ή αμπέλια σαν θάλασσες (χαρακτηριστικό του κορινθιακού τοπίου).

Ένα τάμα ψάρι: η δραστηριότητα του ψαρέματος παρουσιάζεται μεταφορικά.

Τα φύλλα που ο ψαλμός του ήλιου αποστηθίζει: το φως του ήλιου «διαβάζει» τα φύλλα, ο ήλιος είναι δηλαδή στραμμένος προς αυτά (κανονικά, τα φύλλα στρέφονται προς τον ήλιο). Τη ζωντανή στεριά που ο πόθος χαίρεται / Ν’ ανοίγει: ο ποιητής απολαμβάνει τις χαρές της «ζωντανής» στεριάς, που αποκτά αλληγορικά θηλυκή ιδιότητα.

Χώνω το χέρι μου στις φυλλωσιές του ανέμου: ο άνεμος εμφανίζεται σαν στερεή ύλη, που ο ποιητής μπορεί να τη νιώσει με την αφή.

Οι λεμονιές αρδεύουνε τη γύρη της καλοκαιριάς: υπερρεαλιστική εικόνα, που παρουσιάζει τα δέντρα της λεμονιάς σε ανθοφορία.

Φεύγω με μια ματιά […] όπου ο κόσμος ξαναγίνεται / Όμορφος από την αρχή στα μέτρα της καρδιάς: ο ποιητής φεύγει με τη φαντασία προς έναν κόσμο που ξαναγίνεται όμορφος, στα μέτρα των πόθων του.

3. Τεχνική του ποιήματος

• Ο ποιητής και η ποιητική δράση.
• Στην πρώτη στροφική ενότητα ο ποιητής απαριθμεί τα θετικά βιώματά του μέσα στην καλοκαιρινή φύση.
• Στον λόγο του κυριαρχούν οι ρηματικοί τύποι, που δίνουν την αίσθηση έντονης δράσης, με πρωταγωνιστή τον ίδιο.
• Οι ενέργειες που δηλώνονται με τις μετοχές («πίνοντας», «διαβάζοντας», «δρασκελίζοντας», «σημαδεύοντας») δείχνουν τη γνωριμία και το δέσιμο του ποιητή με τη φύση. Απολαμβάνοντας τη φύση με όλες του τις αισθήσεις, ο ποιητής ισχυρίζεται ότι τελικά «βρήκε», ανακάλυψε το νόημά της: «τα φύλλα» που «αποστηθίζει» ο ήλιος και «τη ζωντανή στεριά» που ικανοποιεί τον πόθο. Τα ευρήματα αυτά, πολύ σημαντικά για τον ποιητή, δείχνουν ότι γι’ αυτόν η φύση είναι ζωντανή και βρίσκεται σε μυστική ανταπόκριση μαζί του. Έχοντας ανακαλύψει τη σχέση του με τη φύση και τη σημασία της για τη ζωή του, ο ποιητής παρουσιάζεται στη δεύτερη στροφική ενότητα να χαίρεται τα απλά και πολύτιμα δώρα της. Πίνει νερό, κόβει καρπούς, νιώθει τον άνεμο στις φυλλωσιές και απολαμβάνει τα αρώματα από τα άνθη, ενώ γύρω του πετούν σαν πράσινα πουλιά τα όνειρά του. Η φράση «φεύγω με μια ματιά» υποδηλώνει ένα πέταγμα με τη φαντασία προς το μέλλον.

 Η γλώσσα και τα εκφραστικά μέσα.

Γλώσσα του ποιήματος είναι η απλή δημοτική.

Στο λεξιλόγιο κυριαρχούν τα ρήματα, οι μετοχές και τα ουσιαστικά, που δίνουν κίνηση και ζωντάνια.

Το ύφος είναι απλό και ζωηρό.

Εκφραστικά μέσα, εκτός από τις εικόνες, είναι μεταφορές και μεταφορικές εκφράσεις («πίνοντας ήλιο», «διαβάζοντας τα μάρμαρα»», «ένα τάμα ψάρι που γλιστρά», «οι λεμονιές αρδεύουνε τη γύρη», «τα πράσινα πουλιά σκίζουν τα όνειρά μου»), προσωποποιήσεις («ο ψαλμός του ήλιου αποστηθίζει», «τη ζωντανή στεριά που ο πόθος χαίρεται ν’ ανοίγει») κ.ά.

Στιχουργική

Το ποίημα είναι γραμμένο σε ελεύθερο στίχο, χωρίς συγκεκριμένο μέτρο και αριθμό συλλαβών σε κάθε στίχο και χωρίς ομοιοκαταληξία.

4. Ιδέες – συναισθήματα

Το ποίημα είναι αντιπροσωπευτικό των αντιλήψεων του ποιητή για τη ζωή και την τέχνη του. Σύμφωνα με τον Ελύτη, η αρμονική σχέση ανθρώπου και φύσης είναι πηγή χαράς, αισιοδοξίας και δημιουργίας. Κοντά στη φύση ο άνθρωπος αποκτά αυθεντικές εμπειρίες, γιατί μαθαίνει πράγματα που ανταποκρίνονται στους πόθους και τις επιθυμίες του. Ως προς την τέχνη, διακρίνεται στο ποίημα ο ρόλος που δίνει ο ποιητής στη φαντασία, η οποία μπορεί να ξαναπλάθει τον κόσμο όμορφο, όπως εκείνος τον έχει ονειρευτεί, δείχνοντας έτσι ότι η ποίηση έχει τη δύναμη να μεταμορφώνει τον κόσμο.

4. Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

1. Σε ποια σημεία του ποιήματος διακρίνεται η σχέση του ποιητή με τη φύση; Πώς βιώνει τη σχέση αυτή ο ποιητής;

Η σχέση του ποιητή με τη φύση είναι φανερή σε όλο το ποίημα. Απολαμβάνει την άμεση επαφή με αυτήν «πίνοντας» ήλιο, «διαβάζοντας» τα αρχαία μάρμαρα, «δρασκελίζοντας» αμπέλια, προσπαθώντας να καμακώσει ψάρια (στίχοι 1-5). Η συνεχής αυτή ενεργητικότητα τον οδηγεί να εμβαθύνει στην αξία της φύσης ανακαλύπτοντας την ουσία της, ότι δηλαδή αποτελεί πηγή ζωής και ερωτικής πληρότητας (στ. 6-8). Μέσα από μικρές χαρές και απολαύσεις (στ. 9-11) ο ποιητής βιώνει μια σχεδόν σωματική σχέση με τη φύση, στην οποία πρωταγωνιστούν οι αισθήσεις. Όλα αποκτούν υλική υπόσταση και ο ποιητής έχει την εντύπωση ότι μπορεί να τα αγγίζει, να τα αισθάνεται, να τα απολαμβάνει, να νιώθει πως είναι ζωντανά. Η επικοινωνία αυτή επιδρά θετικά και στην ψυχή του, τον γεμίζει χαρά, αισιοδοξία και δημιουργική διάθεση μέσα σε έναν κόσμο ξαναγεννημένο στα μέτρα των πόθων του (στ. 12-15).

• Καταγράψτε με τη σειρά τις ενέργειες που κάνει ο ποιητής. Γιατί στο τέλος εμφανίζεται να «φεύγει»; Σε ποια κατεύθυνση υποτίθεται ότι κινείται;

Ο ποιητής απολαμβάνει αχόρταγα τον ήλιο, συνειδητοποιεί τη σημασία των αρχαίων μαρμάρων, που αφθονούν στο ελληνικό τοπίο, τρέχει μέσα στους απέραντους αμπελώνες, σημαδεύει με το καμάκι του ψάρια και τελικά βρίσκει τα φύλλα που «αποστηθίζει» ο ήλιος και τη «ζωντανή στεριά» που προκαλεί τον πόθο. Ανακαλύπτει, δηλαδή, τη βαθύτερη σχέση του με τη φύση. Στη συνέχεια απολαμβάνει τα δώρα που αυτή του προσφέρει πίνοντας νερό, κόβοντας καρπούς, νιώθοντας το φύσημα του ανέμου μέσα στις φυλλωσιές, μυρίζοντας τα αρώματα της λεμονιάς και κάνοντας χαρούμενα όνειρα. Έτσι, με τα μάτια της φαντασίας, μεταφέρεται σε έναν κόσμο που ανταποκρίνεται στα όνειρα και τις επιθυμίες του.

Αυτό ακριβώς δηλώνει το «φεύγω», μια νοερή μεταφορά του ποιητή προς το μέλλον, σε έναν κόσμο όμορφο, που τον έχει πλάσει από την αρχή όπως τον ποθεί η καρδιά του. Έτσι, με το όνειρο και τη φαντασία, ο ποιητής εξαφανίζει την απόσταση ανάμεσα στους πόθους του και στην πραγματοποίησή τους.

• Η συγγραφέας Λιλή Ζωγράφου χαρακτήρισε τον ποιητή Ελύτη «ηλιοπότη» (η λέξη προέρχεται από το έργο του ποιητή Το Άξιον Εστί ). Ποια ειδική σημασία έχει το ρήμα «πίνω» τις δύο φορές που το συναντάμε στο ποίημα;

Ο Ελύτης χαρακτηρίστηκε «ηλιοπότης» εξαιτίας της λατρείας του για το ηλιακό φως και της κεντρικής θέσης που αυτό κατέχει στην ποίησή του, όπου παίρνει διαστάσεις ηθικές και πνευματικές (ο ήλιος ως σύμβολο της φυσικής τάξης, της δικαιοσύνης, του πολιτισμού). Στον στίχο 1, το ρήμα «πίνω» («πίνοντας ήλιο κορινθιακό») έχει μεταφορική σημασία: απολαμβάνω αχόρταγα τη ζωογόνα επίδραση του ήλιου στο σώμα, αλλά και στην ψυχή (χαρά, πληρότητα) και στο πνεύμα (συνειδητοποίηση του νοήματος της ζωής). Στον στίχο 9 («πίνω νερό»), το «πίνω» έχει κυριολεκτική σημασία: ικανοποιώ τη δίψα μου.

ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ, μετάφραση Δ. Μαρωνίτη, 8η ΔIΔΑΚΤΙΚΗ ENOTHTA: ε 165-310 – Σχόλια από το βιβλίο του εκπαιδευτικού

• Διάλογος Kαλυψώς-Oδυσσέα

• Kατασκευή της σχεδίας και απόπλους του Oδυσσέα

A΄. ΣTOXOI THΣ ΔIΔAΣKAΛIAΣ

1. Nα γνωρίσουν οι μαθητές, άμεσα τώρα, πώς ζούσε ο Oδυσσέας στην Ωγυγία και να αξιολογήσουν τις αντιδράσεις του στην απόφαση της Kαλυψώς «να τον κατευοδώσει», στην πρότασή της να του χαρίσει αθανασία, στην κατασκευή της σχεδίας και στην αναχώρηση από το νησί.

2. Nα διακρίνουν τις φάσεις κατασκευής της σχεδίας με βάση τη διαδοχική συμβολή της Kαλυψώς και να αξιολογήσουν τις ναυπηγικές και ναυτικές γνώσεις του Oδυσσέα.

3. Nα αξιολογήσουν την όλη συμπεριφορά της Kαλυψώς και του Oδυσσέα στην Ενότητα αυτή.  

4. Nα υπολογίσουν τον χρόνο της Ενότητας και να κατανοήσουν την έννοια της συστολής του χρόνου.

Θεμελιώδεις έννοιες: Eπικοινωνία (Kαλυψώ – Oδυσσέας), Oμοιότητα – Διαφορά (θεά – άνθρωπος), Mεταβολή (της στάσης της Kαλυψώς), Πολιτισμός (ενδυμασία, ναυπηγική τέχνη, προσανατολισμός των ναυτικών κτλ.), Xώρος – Xρόνος (από το νησί της θεάς στη θάλασσα – συστολή του χρόνου) κ.ά.

B΄. EPMHNEYTIKEΣ KAI ΔIΔAKTIKEΣ EΠIΣHMANΣEIΣ – ΠPOTAΣEIΣ

1. Tα αφηγηματικά-περιγραφικά μέρη της Ενότητας εναλλάσσονται με τα διαλογικά: διακρίνονται, τιτλοφορούνται και σχολιάζονται (προτιμότερο) εξελικτικά:

α΄. Περιγραφικό (κυρίως) μέρος (165-76 ): H εικόνα κατάσταση του Oδυσσέα

H Kαλυψώ έσπευσε να συναντήσει τον Oδυσσέα και τον βρήκε στην κατάσταση² που μας είναι ήδη γνωστή από το α 16-9, εκτενέστερη όμως και περισσότερο εξηγητική αυτή τη φορά, καθώς μοιράζεται στη ζωή της μέρας και της νύχτας, αλλά και σε μια αποδεκτή ζωή με την Kαλυψώ στην αρχή³ (170 ), απροσδιόριστη πάντως χρονικά, και σε μια δύσφορη πολύχρονη έπειτα, χωρίς ακριβή χρονικό προσδιορισμό και αυτή. Aυτές οι δύο πληροφορίες αποτελούντα μόνα πρόσθετα στοιχεία στην κατά τα άλλα γνωστή μας κατάσταση του Oδυσσέα στην Ωγυγία. (Σχετικό είναι το απόσπασμα Δ1 .)

 β΄. Διαλογικό μέρος (177-211 ):

H Kαλυψώ δεν αποκαλύπτει στον Oδυσσέα την εντολή του Δία⁴ ούτε την επίσκεψη του Eρμή, αλλά με γενναιόδωρη και τρυφερή διάθεση του ανακοινώνει αμέσως⁵ ως δική της την απόφαση «να τον κατευοδώσει», τον προτρέπει μάλιστα να αρχίσει αμέσως την κατασκευή σχεδίας και δηλώνει ότι θα του εξασφαλίσει εφόδια για το ταξίδι αλλά όχι και τον βέβαιο νόστο –«αν […] το θελήσουν και οι […] θεοί»– (177-87), για τον οποίο πάντως ο Eρμής δεν είχε αφήσει αμφιβολίες στο ε 127-9. O νόστος δεν χαρίζεται στον Oδυσσέα· θα τον κερδίσει με τον αγώνα του.

O Oδυσσέας ρίγησε μόλις η Kαλυψώ τού ανακοίνωσε την αναπάντεχη απόφασή της. Δικαιολογείται έτσι η δυσπιστία του –για τη δυνατότητα κυρίως πραγματοποίησης του νόστου με μια σχεδία– αλλά και η απαίτηση να του δώσει «τον μέγα όρκο» η θεά ότι δεν έχει κατά νου «άλλο πια κακό» γι’ αυτόν (188-98). H δυσπιστία και η ενεργοποίηση του νου για αναζήτηση λύσης θα χαρακτηρίζουν τον Oδυσσέα στον αγώνα του· είναι ιδιότητες σύμφυτες με τον βασικό χαρακτηρισμό που του αποδίδει ο ποιητής σε τρεις παραλλαγές: «πολύτροπος/πολυ-μήχανος/πολύμητις». H Kαλυψώ δεν ενοχλήθηκε από την απαίτηση του Oδυσσέα, αντίθετα, του χαμογελάσε, τον χάιδεψε, απέδωσε σε εξυπνάδα και πονηριά τη δυσπιστία του και έδωσε αμέσως τον μεγάλο όρκο των θεών: επικαλούμενη τη μαρτυρία της Γης, του Oυρανού και της Στύγας (= του Άδη), τον διαβεβαίωσε: «αληθινά δεν σκέφτομαι κακό για σένα…» (199-211). O Oδυσσέας δεν χρειάζεται να απαντήσει.

γ΄. Aφηγηματικό (κυρίως) μέρος (212-22 ). Eπισημαίνονται: η βουβή επιστροφή στη σπηλιά εφ’ ενός ζυγού, η θέση του Oδυσσέα εκεί όπου πριν λίγο καθόταν ο Eρμής και το δείπνο: ανθρώπινο για τον θνητό, με φροντίδα όμως της ίδιας της θεάς, θεϊκό για την αθάνατη με τις φροντίδες των υπηρετριών της· υπογραμμίζεται έτσι το χάσμα που χωρίζει το ζευγάρι. H σκηνοθεσία αυτή προετοιμάζει τον ανεπανάληπτο διάλογο που ακολουθεί.

δ΄. Διαλογική σκηνή (223-48 ):

H Kαλυψώ κάνει μια ύστατη προσπάθεια να κρατήσει τον Oδυσσέα κοντά της: τον προσφωνεί με τους επίσημους τίτλους του και με το όνομά του (τώρα μόνο) και απορεί (!) με τη βιασύνη του να φύγει, του εύχεται ωστόσο «στο καλό»· αμέσως όμως αραδιάζει τα επιχειρήματα που θα μπορούσαν να τον κλονίσουν:

• έχει πολλά «να κακοπάθει» πριν φτάσει στην πατρίδα·⁶

• αν μείνει κοντά της, θα κερδίσει την αθανασία·

• κι ούτε μπορεί η Πηνελόπη να της παραβγεί «στην όψη και στο ανάστημα» (223-35).

O Oδυσσέας –που εδώ χαρακτηρίζεται «πολύγνωμος»⁷ – αντιπαρέρχεται με ετοιμότητα και ευγένεια το μεγάλο δίλημμα που του όρθωσε η Kαλυψώ:

• ούτε τη θεά μειώνει,⁸ ούτε η λαχτάρα του για τον νόστο μειώνεται·

• κι αν κάποιος θεός «με χτυπήσει καταμεσής στο […] πέλαγος,⁹ θα το υπομείνω»·¹⁰

• την αθανασία¹¹ δεν τη συζητά, απορρίπτεται αυτομάτως (236-48 ).

→ O Oδυσσέας λοιπόν, «σαν έτοιμος από καιρό» –αφού δυσανασχετούσε με μια μακρόχρονη ζωή χωρίς σκοπό στην Ωγυγία–, είπε «το μεγάλο Όχι», «το σωστό», στη δελεαστική πρόταση της Kαλυψώς επιλέγοντας χωρίς δισταγμό τα ανθρώπινα, αυτά που του ανήκουν, γνωρίζοντας τις συνέπειες· ύψωσε έτσι τον «γιδότοπο»  «την αἰγίβοτον Iθάκη» (δ <606>) «πιο πάνω από τον Όλυμπο»¹² και επαλήθευσε σ’ όλο του το μέγεθος το ήδη γνωστό μας ήθος του. Aποφάσισε, βέβαια, αυτό που όρισε η μοίρα και καθόρισε ο Δίας, αλλά υπακούοντας σε εσωτερική ανάγκη, ανεπηρέαστος από τις μεγάλες θεϊκές δυνάμεις (πρβλ. την απόφαση του Aχιλλέα να εκδικηθεί τον θάνατο του φίλου του με τίμημα την ίδια του τη ζωή)· αυτό σημαίνει ότι στις κορυφαίες στιγμές τους οι ομηρικοί ήρωες αποφασίζουν ελεύθερα, που σημαίνει υπεύθυνα, γι’ αυτό και τους ανήκει ο έπαινος (ή ο ψόγος, όταν σφάλλουν)· στην εκτέλεσή τους, πάντως, οι ορθές αποφάσεις των ηρώων βρίσκουν θεϊκή συμπαράσταση.¹³ Aυτή η κατάφαση της ανθρώπινης ζωής, με τις ατέλειες και τα βάσανα αλλά και τους αγώνες για το ξεπέρασμά τους, είναι η ανυπέρβλητη αξία της Oδύσσειας· υπογραμμίζει, πάνω απ’ όλα, τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα της και μας κάνει να νιώθουμε υπερήφανοι που είμαστε άνθρωποι. (Σχετικά είναι τα αποσπάσματα Δ2, α, β, και το B΄ του BM.)

ε΄. Aφηγηματικό μέρος (249-51 ): Mε το τρίστιχο αυτό δίνεται λακωνικά το τέλος της μέρας και η τελευταία συνεύρεση, μετά το τελευταίο γεύμα και την τελευταία συνομιλία.

ς΄. Aφηγηματικό περιγραφικό μέρος (252-310 ): Oι επόμενες 4-5 μέρες της παραμονής του Oδυσσέα κοντά στην Kαλυψώ περνούν χωρίς ούτε μία κουβέντα, με ενέργειες όμως πολύ εύγλωττες: πρωί πρωί ντύνονται¹⁴ και ετοιμάζονται για την κατασκευή της σχεδίας.¹⁵ O Oδυσσέας εργάζεται ασταμάτητα και η Kαλυψώ πηγαινοέρχεται εκδηλώνοντας έμπρακτα το ενδιαφέρον της. Aκολουθεί ο αποχαιρετισμός και το 17ήμερο ακύμαντο ταξίδι του ήρωα.

• H κατασκευή της σχεδίας προσφέρεται να μελετηθεί με βάση τη διαδοχική συμβολή της Kαλυψώς,¹⁶ που ορίζει και τις φάσεις της κατασκευής:

α΄ φάση (258-71 ): H Kαλυψώ δίνει εργαλεία¹⁷ στον Oδυσσέα (πελέκι και σκεπάρνι), τον οδηγεί στα «δέντρα τα ψηλά» και επιστρέφει στη σπηλιά. Kαι ο Oδυσσέας κάνει τις ανάλογες εργασίες (κόβει, πελεκάει, ξύνει, αλλά και σταθμίζει).

β΄ φάση (272-83 ): «H Kαλυψώ φέρνει τα τρύπανα» και ο Oδυσσέας προχωρεί στις αντίστοιχες εργασίες: τρυπάει και συνταιριάζει τα ξύλα με ξύλινα καρφιά, φτιάχνει μια σχεδία φαρδιά και τελειώνει «την κουβέρτα απλώνοντας μακριές σανίδες». Mπήγει «και το κατάρτι […] στη μέση μ’ αντένα ταιριασμένη», ετοιμάζει «και το τιμόνι», περιφράζει τη σχεδία «με κλωνάρια ιτιάς» και ρίχνει επάνω «φύλλα»/ «ὓλην» (κλαδιά και φύλλα).

γ΄ φάση (284-8 ): «Kαι ξαναφτάνει η Kαλυψώ […] με το λινό για τα πανιά» και ο Oδυσσέας «κι αυτά τα μαστορεύει», δένει «τα ξάρτια […] και με φαλάγγια» σέρνει τη σχεδία στη θάλασσα.

Tην επόμενη μέρα (12η της Oδύσσειας) η Kαλυψώ ετοίμασε τον Oδυσσέα για το ταξίδι του νόστου: τον έλουσε και τον έντυσε η ίδια, τον εφοδίασε με τα αναγκαία, τον συμβούλεψε και τον ξεπροβόδισε με «ούριο άνεμο» (290-6  και 304-6), και ο Oδυσσέας «όλος χαρά […] σήκωσε τα πανιά, κάθισε στο τιμόνι  και το κυβέρνησε με τέχνη». «Kαι ποντοπόρησε μέρες δεκαεπτά» άγρυπνος, φροντίζοντας να έχει πάντοτε την (Μεγάλη) Άρκτο «στο ζερβό του χέρι» (και όχι τον Πολικό αστέρα, που αποτελεί ακριβέστερο σημάδι αλλά λιγότερο εμφανές). «Στη δέκατη όγδοη» μέρα (την 29η της Oδύσσειας) είδε από μακριά τα βουνά της Σχερίας (297-310).¹⁸

• Σκιαγράφηση και αξιολόγηση του ήθους της Kαλυψώς και του Oδυσσέα:

H Kαλυψώ «την ανάγκη φιλοτιμίαν ποιούμενη» συμπεριφέρθηκε με τρυφερότητα και γενναιοδωρία στον αγαπημένο ξένο της· έκανε βέβαια και μια ύστατη προσπάθεια να τον κρατήσει κοντά της ορθώνοντας μπροστά του το κρίσιμο δίλημμα: αθανασία ή Iθάκη. Aπό τη στιγμή όμως που άκουσε τη σταθερή απόφαση του Oδυσσέα, του πρόσφερε πρόθυμα ό,τι περνούσε από το χέρι της για την κατασκευή της σχεδίας και το ταξίδι. Eκπλήρωσε έτσι την υπόσχεση που είχε δώσει στον Eρμή (ε 159-61) και στον ίδιο τον Oδυσσέα (182-5) και απέδειξε γνήσια την αγάπη της γι’ αυτόν.

O Oδυσσέας, προσηλωμένος με μάτια βουρκωμένα στο πέλαγος χωρίς την ελπίδα του νόστου, αιφνιδιάστηκε από την ξαφνική απόφαση της θεάς και προς στιγμήν αμφέβαλε για την ειλικρίνειά της, βρήκε όμως αμέσως τη λύση του όρκου και εξασφαλίστηκε· η Kαλυψώ τον χαρακτήρισε γι’ αυτό έξυπνο και «πονηρό». O ποιητής τον αποκάλεσε «πολύμητιν», γιατί χωρίς δισταγμό, αλλά με εξαιρετική διακριτικότητα, απέρριψε τη δελεαστική πρόταση της θεάς και αποφάσισε τον νόστο με τα βάσανα και τους κινδύνους (ένας Oδυσσέας δεν μπορεί να ζήσει χωρίς δράση, αγώνα, κατορθώματα). O ίδιος αυτοχαρακτηρίστηκε πολύπαθος και καρτερικός. Kαι από τη στιγμή που αποφασίστηκε ο νόστος του, δούλεψε ασταμάτητα: κατασκεύασε μόνος του μπροστά στα μάτια μας μέσα σε τέσσερις μέρες¹⁹ (289) μια ολόκληρη σχεδία –ένα πλοιάριο μάλλον με επίπεδη²⁰ βάση– και χαρούμενος ανοίχτηκε στο πέλαγος για την πατρίδα· και την κυβέρνησε ξάγρυπνος μέρες δεκαεπτά με τη (Mεγάλη) Άρκτο²¹ «στο ζερβό του χέρι». Έδειξε έτσι, εκτός από τη λαχτάρα του νόστου, και τις ναυπηγικές και ναυτικές γνώσεις και ικανότητές του.

4. Στην Ενότητα αυτή συνεχίζεται η 7η μέρα της Oδύσσειας και αρχίζει η 8η με την κατασκευή της σχεδίας, αλλά στη συνέχεια χωρίς να δηλώνεται δύση, ύπνος ή άλλη ανατολή, όπως μας έχει συνηθίσει ως τώρα ο ποιητής, αναλώνονται αρκετές μέρες με αριθμητική μόνο αναφορά: «είχε πια συμπληρώσει μέρες τέσσερις» (289), «και ποντοπόρησε μέρες δεκαεπτά» (307). Aν εξαιρέσουμε την πρώτη μέρα από τις 4 και την πρώτη από τις 17, οι υπόλοιπες 19 μέρες περνούν «“άδειες” από αφηγηματική ύλη».²²

Δίνεται λοιπόν η ευκαιρία να συζητηθεί η σχέση αφήγησης-χρόνου: O αφηγηματικός χρόνος σε μια διαλογική σκηνή είναι σχεδόν ίσος με τον πραγματικό χρόνο. Στην περιγραφική αφήγηση όμως υπάρχουν περιπτώσεις που ο χρόνος διαρκεί ελάχιστα σε σχέση με τον πραγματικό, όπως π.χ. στις τρεις από τις τέσσερις μέρες της κατασκευής της σχεδίας (στ. 289) και στις 16 από τις 17 του ταξιδιού (στ. 307), που δεν έχουν κανένα αφηγηματικό περιεχόμενο, ή στον χρόνο του γεύματος που συνοψίζεται σε έναν μόνο στίχο (220). Στις περιπτώσεις αυτές η αφήγηση συστέλλει τον χρόνο (διατρέχει χρόνο πολύ με αριθμητική κυρίως αναφορά ή με αφαίρεση), όπως σε άλλες τον διαστέλλει (εντάσσει εκτενή αφηγηματική ύλη σε μικρό χρονικό διάστημα, στη δεύτερη νύχτα της Σχερίας, π.χ., με τους «Ἀπολόγους»).

H Ενότητα κλείνει με την αρχή της 18ης μέρας του ταξιδιού (της 29ης από την αρχή της Oδύσσειας), «όταν πήραν να φαίνονται […] της Φαιακίδας τα βουνά» (307-9), όταν δηλαδή έφτανε ο Oδυσσέας στο τέλος σχεδόν²³ του προγραμματισμένου από τον Δία εικοσαήμερου ταξιδιού του, δεν έχει όμως ακόμα περάσει τα επίσης προγραμματισμένα πάθη (ε 38-9)· θα τα περάσει στις τρεις μέρες που απομένουν.

Γ΄. EΠIΣHMANΣEIΣ ΣΤΑ «ΘEMATA ΓIA ΣYZHTHΣH – EPΓAΣIEΣ»

1. Mε αφορμή τη 10η εικόνα, αναζητείται το κοινό σημείο της αρχαίας ελληνικής πυξίδας και της ναυτικής (το ξύλινο κουτί)· ότι συνεκδοχικά το περιέχον υποκατέστησε το περιεχόμενο – αναφορά μπορεί να γίνει και στη μεταφορική σημασία της λέξης (δεν έχει πυξίδα, έχασε τον προσανατολισμό του).

2. Για το 1ο «θέμα» βλ. τη σημ. 4 – και για το 3ο τις σημ. 15 και 19.

3. Στο 2ο «θέμα»: πονηρός χαρακτηρίζεται ο Oδυσσέας, κυρίως, για την εξασφάλισή του με όρκο, ενώ πολύγνωμος (πολύμητις) για τη διακριτικότητά του απέναντι στη θεά (ευγενική άρνηση).

4. Στο 6ο «θέμα»: η συστολή του αφηγηματικού χρόνου τίθεται όσο πιο απλά γίνεται στα παιδιά για να αφομοιωθεί και με άλλες ευκαιρίες στη συνέχεια.

5. Πρόσθετο θέμα-εργασία: Ποια εντύπωση σχηματίζετε για το τεχνολογικό επίπεδο της ομηρικής εποχής από τον τρόπο κατασκευής της σχεδίας και από τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν;

6. H ανακεφαλαιωτική άσκηση αποβλέπει στην παραγωγή προφορικού λόγου και αντίλογου, οπότε η Ενότητα μπορεί να κλείσει με το «παράλληλο κείμενο», που τονίζει την αξία της ανθρώπινης ζωής.

Δ΄. AΠOΣΠAΣMATA AΠO TH ΣXETIKH BIBΛIOΓPAΦIA APΘPOΓPAΦIA

1. H ιδιοτυπία του επεισοδίου της Kαλυψώς

«Mέσα στις δεκάχρονες περιπλανήσεις του Oδυσσέα το επεισόδιο της Kαλυψώς κατέχει μια πολύ ιδιότυπη θέση. Eνώ δηλαδή διαρκεί κάτι περισσότερο από εφτά χρόνια, δεν έχει κανένα συγκεκριμένο αφηγηματικό περιεχόμενο. Oι στίχοι α 48-57, δ 556-560, ε 147-159, η 244-260, μ 447-450 και ψ 333-337 επαναλαμβάνουν στην ουσία τους στίχους α 13-15, επισημαίνουν δηλαδή τον ανασταλτικό χαρακτήρα του επεισοδίου, δεν το τροφοδοτούν όμως με αφηγηματικά στοιχεία ικανά να γεμίσουν τον μεγάλο χώρο του. Aπό την άποψη αυτή το επεισόδιο της Kαλυψώς διαφέρει ριζικά από τις άλλες περιπέτειες του Oδυσσέα, που συμβαίνουν στα πρώτα δύο χρόνια της περιπλάνησής του. Γιατί τα επεισόδια εκείνα, που τα υπαινίσσεται ο ποιητής στο προοίμιο του έπους και τα αναπτύσσει ο ίδιος ο ήρωας μπροστά στους Φαίακες στις ραψωδίες ι-μ, περιέχουν συγκεκριμένα περιστατικά, που συσσωρεύονται δυναμικά το ένα επάνω στο άλλο. Aντίθετα, η καθήλωση του Oδυσσέα στο νησί της Kαλυψώς δεν έχει καν τα εξωτερικά τυπικά στοιχεία μιας περιπέτειας· αντιστοιχεί σε μια κατάσταση, ή καλύτερα σε μια στάση, όπου αντί για δράση έχουμε αδράνεια και αντί για κίνηση ακινησία.» Όμως «την έλλειψη εξωτερικής δράσης την υποκαθιστά η εσωτερική ένταση του επεισοδίου.» (Mαρωνίτης 1, σσ. 105 και 147, σημ. 62, Γ΄).

2. Aνθρώπινη βούληση και θεϊκό σχέδιο συνάπτονται

α. «Φαίνεται, λοιπόν, πως έχουμε εδώ να κάνουμε με μια κοσμοθεωρία σύμφωνα με την οποία η αφετηρία σημαντικών εξελίξεων πρέπει να ανάγεται τόσο στους θεούς όσο και στους ανθρώπους. H απόφαση των θεών συνιστά το ευρύτερο αντικειμενικό πλαίσιο μέσα στο οποίο η ανθρώπινη βούληση εκδηλώνεται “ελεύθερα” και στοιχίζεται με τρόπο αυτόνομο με την επιταγή των θεών.» (Schadewaldt, βλ. Eπιστροφή, σ. 229, Γ΄). β. «Aνθρώπινη βούληση και θεϊκό σχέδιο βρίσκονται μάλλον τελείως το ένα μέσα στο άλλο· έχουν μια τέτοια εσωτερική σύνδεση, ώστε κάθε χωρισμός τους σύμφωνα με λογικές σκέψεις διασπά καίρια την ενότητα αυτού του κόσμου.» (Lesky, σ. 125, A΄).

Παραπομπές

1 Προσφέρεται ομαδοσυνεργατική μελέτη των δύο βασικών θεμάτων και αυτής της Ενότητας με τη γνωστή διαδικασία.

2 Aς σημειωθεί ότι ο πόνος του νόστου δίνεται κυρίως με μη ηχηρές λέξεις: «δάκρυα», «στεναγμοί», «μάτια βουρκωμένα».

3 Aυτό ήταν πολύ φυσικό για έναν άντρα που έφτασε ναυαγός σ’ ένα νησί και βρήκε προστασία και αγάπη από μια θεά· το αντίθετο θα φαινόταν ψεύτικο. Aς σημειωθεί ότι η σχέση του Oδυσσέα με την Kαλυψώ παρουσιάζεται εντελώς ανθρώπινη, απαλλαγμένη από στοιχεία μαγικά, που συναντούμε, π.χ., στο (εγκιβωτισμένο) επεισόδιο της Kίρκης.

4 «Έτσι καθίσταται δυνατό να βρεθεί σε δίλημμα ο Oδυσσέας και να έχει αξία η απόφασή του» (Σχεδιάσματα K.A., στην οικεία ενότ., Δ΄), αλλά και «να διατηρήσει την αυτοκυριαρχία και την αξιοπρέπειά της» η Kαλυψώ (Mαρωνίτης 1, σ. 117, Γ΄).

5 Σε αντίθεση με τον Eρμή, που άργησε να ανακοινώσει στην Kαλυψώ τη δυσάρεστη γι’ αυτήν εντολή του Δία.

6 H γνώση της Kαλυψώς για τα πάθη του Oδυσσέα, που προγραμμάτισε ο Δίας στο ε 38, πρέπει να στηρίζεται στη γνώση του ακροατή –ο Eρμής δεν έκανε λόγο γι’ αυτά–, εκτός αν θεωρηθεί ότι η νεράιδα διέθετε προφητικές ικανότητες.

7 «πολύμητις»: «μήτις» είναι η πρακτική και πολυμήχανη νόηση η πολύτροπη ευφυΐα, η ικανότητα δηλαδή να αποφασίζει κανείς γρήγορα και εύστοχα και να δρα αστραπιαία στην κατάλληλη στιγμή χρησιμοποιώντας παντοία τεχνάσματα (και τον δόλο) για την έξοδο από το εκάστοτε αδιέξοδο –σε αντίθεση με τη σοφία, τη δυνατότητα θεωρητικής σκέψης και φιλοσοφικής ανάλυσης. Kύριος εκφραστής της «μήτιος» μεταξύ των ομηρικών ηρώων είναι ο «πολύμητις» Oδυσσέας και η ιδιότητά του αυτή βρίσκει την καλύτερη εφαρμογή της στο επεισόδιο της «Kυκλώπειας». (Bλ. σχετικά: Vernant – Detienne, A΄.)

8 O Griffin 2, B΄, σ. 103, σχολιάζει σχετικά: «O Oδυσσέας […] πρόσεξε καλά να διαβεβαιώσει την Kαλυψώ ότι δεν ήταν για χάρη της γυναίκας του που τόσο αγωνιούσε να φύγει, αλλά απλώς για να “γυρίσει σπίτι του”».

9 Προϊδεασμός για την επίθεση που θα δεχθεί σε λίγο ο Oδυσσέας από τον Ποσειδώνα.

10 H καρτερικότητα πρέπει να προστέθηκε στις ιδιότητες του πολύτροπου Oδυσσέα μετά τα Τρωικά, όταν ο ήρωας συνδέθηκε με τις ταξιδιωτικές περιπέτειες των ναυτικών· ως «πολύτλας» πάντως αναφέρεται και στην Iλιάδα.

11 O Oδυσσέας όμως κέρδισε τελικά μια μονιμότερη αθανασία μέσα από την ποιητική τέχνη (Zαμάρου, σ. 119, Γ΄).

12 Kομνηνού, σ. 88, Γ΄. «Aυτή η επιλογή της θνητότητας δίνει όλο το νόημα του ποιήματος» (Vidal – Naquet, σ. 430, B΄).

13 Bλ. σχετικά: Kακριδής, Φ. 1, σσ. 30-1, B΄.

 14 Eπισημαίνεται η απλή (ανδρική) ενδυμασία του Oδυσσέα σε αντίθεση με τη θεσπέσια της νεράιδας (βλ. τα σχετικά σχόλια 7 και 8 στο BM σε συνάρτηση με τις αντίστοιχες εικόνες).

15 H κατασκευή της σχεδίας ενδιαφέρει τους μικρούς μαθητές, όπως ενδιέφερε και τους ακροατές του ποιητή, που τους αφορούσαν άμεσα ιδέες για μια καλή κατασκευή, γιατί τα περισσότερα αναγκαία για τη ζωή τους πράγματα τα έφτιαχναν μόνοι τους. (Πρβλ. την κατασκευή της συζυγικής κάμαρης και κλίνης από τον ίδιο τον Oδυσσέα, ψ 215  κ.ε.) H περιγραφή της σχεδίας, εξάλλου, συμφωνεί απόλυτα με το γενικότερο πνεύμα της ομηρικής ποίησης. Ό,τι έχει σχέση με τον ήρωα πρέπει να μεταφέρεται ολοζώντανο στον νου του ακροατή. Kαι στη σχεδία αυτή ο Oδυσσέας θα παλέψει σε λίγο με την οργή του Ποσειδώνα διακινδυνεύοντας τη ζωή του (βλ. σχετικά: Σχεδιάσματα K.A., στην οικεία ενότητα, Δ΄). Kαλό θα ήταν, επομένως –αν είναι και δυνατό– να παρασταθεί στον πίνακα από κάποιον μαθητή ένα σκίτσο της σχεδίας με βάση το κείμενο ή και να προσεχθεί η αναπαράσταση των Quennell και να κριθεί (βλ. την εικ. 12 στο BM – και τηνεικ. 8).

16 O ποιητής θα μπορούσε να πει ότι ο Oδυσσέας παίρνει ένα πελέκι κτλ., πηγαίνει στην άκρη του νησιού, όπου υπήρχαν δέντρα ψηλά κτλ., προτίμησε όμως να εμπλέξει και την Kαλυψώ στην κατασκευή της σχεδίας, γιατί τον εξυπηρετεί διπλά: δείχνει έτσι έμπρακτη την αγάπη της θεάς για τον Oδυσσέα, αλλά και σημειώνει με έναν παραστατικό τρόπο τη μεθοδικότητα της περιγραφής. (Bλ. τα σχετικά σχόλια, 10-16, στο BM.)

17 Yπογραμμίζονται οι χαρακτηριστικές λεπτομέρειες των εργαλείων και των δέντρων για την παραστατικότητά τους.

18 «H αφήγηση [του απόπλου του Oδυσσέα] είναι λακωνική, και μολονότι κατά το επικό ύφος ο ποιητής δεν παραλείπει καμιά σημαντική λεπτομέρεια, είναι σαφές ότι ενδιαφέρεται για το ναυάγιο (282 κ.ε.) και όχι για το ταξίδι καθεαυτό.» (Eρμηνευτικό Yπόμνημα, τ. A΄, σ. 488, E΄).

19 Aν αυτό είναι ακατόρθωτο, δεν έχει σημασία για την ποίηση. Σημασία έχει ότι υπογραμμίζεται έτσι η λαχτάρα του Oδυσσέα να ριχτεί στο ταξίδι του γυρισμού. Eίναι χαρακτηριστικό ότι, μόλις αποφασίζεται ο νόστος του, βγαίνει αμέσως από την απραξία και περνάει στην ασταμάτητη δράση, γιατί βρήκε στόχο. Δεν φαίνεται να διακόπτει την εργασία ούτε το βράδυ, παρ’ όλο που εκείνη την εποχή δεν πρέπει να ήταν δυνατή μια τέτοια εργασία τη νύχτα.

20 H κατασκευή ενός κοίλου πλοιαρίου είναι πολύ πιο δύσκολη και δεν θα έπειθε τους ακροατές.

21 Tο σχόλιο του ποιητή για την Άρκτο (301-3 ) γίνεται σαφές με την αξιοποίηση του ουρανογραφικού χάρτη (σ. 61 στο BM – βλ. και τα σχετικά με τους αστερισμούς σχόλια 17, 18, 19) σε συνάρτηση με τον χάρτη της Γης σε μορφή δίσκου που περιβάλλεται από τον Ωκεανό (σ. 101 στο BM).

22 Mαρωνίτης 5, σ. 63, Γ΄.

23 Eίναι παλαιά, όσο και καινούρια, η συνήθεια στη λογοτεχνία, στον κινηματογράφο κτλ., το κακό (ή το καλό) να παρουσιάζεται την τελευταία στιγμή και σε έντονη αντίθεση με τα προηγούμενα. Προκαλείται έτσι ένταση και αγωνία για την τύχη του ήρωα. O αφηγηματικός λόγος, γενικά, δείχνει προτίμηση στις οριακές καταστάσεις.

Ερωτόκριτος (Β. Κορνάρου) – Γ΄ Γυμνασίου

Για την κρητική λογοτεχνία: προβολή παρουσίασης από την Αγγελική Χρόνη: https://www.slideshare.net/chroniang/ss-6753586

Βιτσέντσος Κορνάρος,  «Ερωτόκριτος»

Ο Ερωτόκριτος είναι πολύστιχο αφηγηματικό ποίημα. Διαφέρει από το έπος στο ότι δεν αφηγείται κατορθώματα ηρώων, αλλά την αγάπη δύο νέων. Συμπληρωματικά μόνο αφηγείται και «ταραχές των αρμάτων». Ανήκει στο είδος της έμμετρης μυθιστορίας.

• Η ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΔΥΟ ΗΡΩΩΝ
• Ερωτόκριτος = αυτός που βασανίζεται από έρωτα (κρίση=μαρτύριο, βάσανο)
• Αρετούσα= αυτή που έχει πολλές αρετές, πολλά χαρίσματα

 

Η υπόθεση του έργου

Ο Ερωτόκριτος χωρίζεται σε πέντε μέρη και τα γεγονότα διαδραματίζονται στην αρχαία Αθήνα, μια πόλη μυθική και συμβατική και όχι όπως είναι γνωστή από την ιστορία: Ο βασιλιάς της Αθήνας Ηράκλης έχει μια πανέμορφη μοναχοκόρη, την Αρετούσα, την οποία ερωτεύεται ο Ερωτόκριτος, γιος του συμβούλου του βασιλιά Πεζόστρατου, και η βασιλοπούλα ανταποκρίνεται στην αγάπη του· ο βασιλιάς, για να διασκεδάσει την κόρη του, οργανώνει μια γιόστρα (κονταρομαχίες), στην οποία τελικός νικητής αναδεικνύεται ο Ερωτόκριτος. Σε μιαν από τις συναντήσεις τους οι δύο νέοι παίρνουν την απόφαση να ζητηθεί από το βασιλιά να παντρευτούν. Όταν όμως ο Πεζόστρατος τολμάει να κάνει λόγο στο βασιλιά για το γάμο των παιδιών τους, εκείνος εξοργίζεται με το θράσος του και εξορίζει τον Ερωτόκριτο, ενώ παράλληλα φυλακίζει την Αρετούσα, επειδή αρνήθηκε να τον υπακούσει και να παντρευτεί το πριγκιπόπουλο του Βυζαντίου.

 Στη συνέχεια ο βασιλιάς των Βλάχων εισβάλλει στη χώρα του Ηράκλη και όταν το μαθαίνει ο Ερωτόκριτος, πηγαίνει μεταμφιεσμένος στο πεδίο της μάχης, όπου σε μια αποφασιστική μονομαχία σώζει το βασίλειο της Αθήνας από τη σκλαβιά και το βασιλιά από την ήττα και την αιχμαλωσία. Ο Ηράκλης από ευγνωμοσύνη προσφέρει στον άγνωστο σωτήρα του όλο το βασίλειο και τα πλούτη του. Ο Ερωτόκριτος όμως δεν τα δέχεται ˙ ζητάει την Αρετούσα για γυναίκα του και πηγαίνει και τη βρίσκει στη φυλακή. Αλλά εκείνη, πιστή στον αγαπημένο της, αρνείται· όταν όμως ο Ερωτόκριτος αποκαλύπτεται, όλα τελειώνουν με αίσιο τρόπο θριαμβεύει ο έρωτας.

ΘΕΜΑΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ

• Οι αξίες της γνώσης και της αρετής
• Η αξεπέραστη κοινωνική διαφορά ως εµπόδιο στο γάµο των δύο νέων
• Το αποτυχηµένο προξενιό και η δύναµη της βασιλικής βίας
• Η πολεµική ορµή και ο επικός χαρακτήρας του Ερωτόκριτου

ΠΡΩΤΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ (Γ. 891-936)

Περίληψη Γ 891-936

Ο Ερωτόκριτος, γιος του Πεζόστρατου, αγαπάει την Αρετούσα, κόρη του βασιλιά Ηράκλη. Ο Πεζόστρατος αποφασίζει να μιλήσει στον βασιλιά για την αγάπη των δύο νέων και να του ζητήσει να επιτρέψει στο γιο του να παντρευτεί την κόρη του. Στην αρχή του μιλάει για τις παλαιότερες εποχές που τα πλούτη και η καταγωγή δεν έπαιζαν ρόλο για τη σύναψη ενός γάμου, αλλά θεωρούσαν σημαντικότερα αγαθά την ανδρεία, τη γνώση και την ομορφιά. Όταν αποκαλύπτει το λόγο της επίσκεψής του, ο βασιλιάς οργίζεται και αντιδρά βίαια, τον αποκαλεί τρελό, τον καθαιρεί από τη θέση του συμβούλου και εξορίζει τον Ερωτόκριτο. Τον απειλεί με θάνατο αν πει σε κανένα για αυτή τη συζήτηση και τον διώχνει από το παλάτι.

Ενότητες

• 1^η: στ. 891-898 «Εκείνη η μέρα… αλλοτινή του φέρνει»: Η απόφαση του Πεζόστρατου να βοηθήσει το γιο του πηγαίνοντας να μιλήσει στο βασιλιά Ηράκλη.
• 2^η : στ. 899-910 «Στους παλαιούς… καταλύσει»: Τα επιχειρήματα του Πεζόστρατου.
• 3^η: στ. 911-919 «κι ήφερνε… να πει την προξενιά του γάμου»: Η αποκάλυψη του πραγματικού λόγου της επίσκεψης του Πεζόστρατου στο βασιλιά.
• 4^η: στ. 920-936 «Πήγαινε… να πηγαίνει»: Η αντίδραση του βασιλιά Ηράκλη.

Οι ενέργειες του Πεζόστρατου

Ο ποιητής-αφηγητής παρουσιάζει με αριστοτεχνικό τρόπο την πορεία και τα στάδια που ακολούθησε ο Πεζόστρατος από τη στιγμή κατά την οποία άρχισε να μιλάει στο βασιλιά ως τη στιγμή που του έκανε την πρόταση για το γάμο των παιδιών τους. Έτσι:

•         Στην αρχή ο ποιητής-αφηγητής αναφέρεται συγκεφαλαιωτικά στα επιχειρήματα και στις περιστροφές του Πεζόστρατου, για τις οποίες έχει ήδη μιλήσει παραπάνω: ή φέρνε ξόμπλια απόμακρα, πράματα περασμένα καθώς και παραβολές.

•         Ύστερα από το «τι» (από αυτά που έλεγε ο Πεζόστρατος, για να προετοιμάσει το έδαφος), ο ποιητής-αφηγητής έρχεται στο «πώς», στον τρόπο με τον οποίο τα έλεγε ο Πεζόστρατος. Τα έλεγε λοιπόν έναν ένα και αγάλια αγάλια.

•         Στη συνέχεια ο Πεζόστρατος πλησιάζει στην κρίσιμη στιγμή: σώνει, ήρχισε να ξαμώνει.

•         Όμως την τελευταία στιγμή ο Πεζόστρατος διστάζει και αμφιταλαντεύεται: ενώ δυο τρεις φορές αποπειράται να μιλήσει, τον συγκρατεί και τον εμποδίζει η εσωτερική φωνή της σύνεσης (οπίσω τον εγιάγερνε κι εκράτειε τον η γνώση. Ο ποιητής σ’ αυτό το σημείο προσωποποιεί τη σύνεση, για να υπογραμμίσει τη δύναμη της εσωτερικής αντίστασης του Πεζόστρατου.

•         Το προτελευταίο στάδιο των ενεργειών του Πεζόστρατου είναι η οριστική πλέον λήψη της απόφασης για την πρόταση του γάμου, για να αποκαλύψει όσα έκρυβε ως αυτή τη στιγμή (ενίκησεν η αγάπη τον παιδιού τον και φανερώνει τα κουρφά και τα χωστά του νου τον). Η αποκάλυψη του μυστικού παρουσιάζεται πιο ζωηρά και παραστατικά με το δραματικό ενεστώτα  του ρήματος φανερώνει.

•        Τέλος τολμάει και ξεστομίζει την προξενιά του γάμου.- Και η αντίδραση του βασιλιά προμηνύεται αφηγηματικά με την παραστατικότητα του δραματικού ενεστώτα: του λέγει ο ρήγας.

• Στοιχεία της εποχής:
  • Κοινωνική διαφορά
  • Η δύναμη της βασιλικής βίας
  • Οι αξίες της γνώσης και της αρετής

Χαρακτηρισμοί

Πεζόστρατος: Στην αρχή είναι μετριοπαθής και ρεαλιστής, γι’ αυτό προσπαθεί να εμποδίσει το γιο να παντρευτεί την Αρετούσα, αφού ανήκουν σε διαφορετικούς κόσμους. Επειδή όμως τον αγαπά πολύ, αποφασίζει να μιλήσει στον βασιλιά. Είναι πολύ προσεχτικός σε όσα λέει στο βασιλιά και φέρεται με σύνεση προσπαθώντας να τον πείσει χρησιμοποιώντας διάφορα παραδείγματα από το παρελθόν. Πιστεύει ότι η προσωπικότητα, η ανδρεία και η αρετή έχει μεγαλύτερη σημασία από την καταγωγή και ότι τα πλούτη και η δύναμη είναι προσωρινά και πολλές φορές δημιουργούν προβλήματα.

Βασιλιάς: Ο Ηράκλης είναι άνθρωπος αυταρχικός και ισχυρογνώμων. Σημασία γι’ αυτόν έχουν η καταγωγή και τα πλούτη. Θέλει να παντρέψει την κόρη του με ένα βασιλόπουλο αδιαφορώντας για τα αισθήματά της. Όταν ακούει από τον Πεζόστρατο το λόγο της επίσκεψής του γίνεται εγωιστής και σκληρός. Στο τέλος παρουσιάζεται εκδικητικός τιμωρώντας και τον Πεζόστρατο και τον Ερωτόκριτο.

Στίχος: Ο στίχος είναι ιαμβικός 15σύλλαβος με ομοιοκαταληξία ζευγαρωτή.

Γλώσσα: Είναι γραμμένο σε δημοτική γλώσσα εμπλουτισμένη με Κρητικούς ιδιωματισμούς.

Ύφος : Γ. Το κείμενο έχει ζωηρό ύφος και γρήγορο ρυθμό. Ο διάλογος του δίνει ζωντάνια και αμεσότητα ενώ η αφήγηση γίνεται σε γ’ ενικό πρόσωπο από έναν αφηγητή – παντογνώστη παρατηρητή που γνωρίζει ακόμα και τις σκέψεις και τα συναισθήματα των ηρώων του. Ο ποιητής με την εναλλαγή αφήγησης και διαλόγων πετυχαίνει:

• να διατηρήσει ζωντανό και να αυξήσει το ενδιαφέρον των αναγνωστών, καθώς προσδίδει θεατρικό χαρακτήρα στο έργο του κι επιταχύνει την εξέλιξη
• να δώσει έμφαση στα σημεία της ιστορίας που θέλει (βάζοντας τους ήρωες να μιλούν οι ίδιοι) και να παρουσιάσει σύντομα άλλα σημεία της ιστορίας (δίνοντάς τα περιληπτικά μέσα από την τριτοπρόσωπη αφήγηση)
• ενσωματώνοντας σχόλια και κρίσεις του (μέσα στην τριτοπρόσωπη αφήγηση) κι αποκαλύπτοντας τις βαθύτερες σκέψεις του Πεζόστρατου να μας εξηγήσει καλύτερα κάποιες καταστάσεις, ώστε να κατανοήσουμε αυτές αλλά και συμπεριφορές των ηρώων καλύτερα.

Αφηγητής:

Ο ποιητής είναι ο αφηγητής της ιστορίας. Ετεροδιηγητικός (αμέτοχος στην ιστορία) – αφηγείται σε γ’ πρόσωπο.

Ο παντογνώστης αφηγητής -ποιητής αφηγείται τα γεγονότα περιγράφει, εκθέτει προβληματισμούς, σχολιάζει, κρίνει τα γεγονότα και τα πρόσωπα και συνδέει τους διαλόγους ανάμεσα στα πρόσωπα, δίνει το λόγο στους ήρωες, δηλαδή τον πατέρα του Ερωτόκριτου,  Πεζόστρατο  και τον βασιλιά Ηράκλη, οι οποίοι διεκπεραιώνουν τους ρόλους τους λέγοντας σε ευθύ λόγο ο καθένας τα λόγια του. Ωστόσο δεν συμμετέχει στα γεγονότα που αφηγείται.

Αφηγηματική τεχνική:

Η εναλλαγή τριτοπρόσωπης και πρωτοπρόσωπης αφήγησης δίνει θεατρική μορφή στο κείμενο και ζωντάνια στο λόγο.

Εκφραστικά μέσα:

• Μεταφορά: ο κύρης γλυκαίνει και μερώνει, εκτάτειέ τον η γνώση / τα πλούτη και οι αφεντιές σβήνουν / τσ’ ευγενιάς τα δώρα / ο τροχός. Η μεταφορική χρήση των λέξεων προσδίδει πλούτο, βάθος και δύναμη στο λόγο, ζωντάνια και εκφραστικότητα.
• Ασύνδετο και Παρατακτικό σχήμα: χρησιμοποιείται πότε το ένα και πότε το άλλο σ’ όλο το απόσπασμα δίνοντας τόνο ζωηρότατο και γοργής εναλλαγής στα όσα λέγονται. (Ασύνδετο: παρά τσι χώρες… λογάρι). Προσδίδουν συναισθηματική φόρτιση στον λόγο.
• Η αντίθεση είναι ένα αριστοτεχνικό μέσο για την αντιπαραβολή δύο λέξεων ή φαινομένων, τα οποία μέσα από την αντιδιαστολή τους φωτίζουν τις αντίπαλες δυνάμεις που συχνά συνυφαίνονται και εναρμονίζονται στην ανθρώπινη ζωή.
• Επαναλήψεις: (αγάλια αγάλια, μην πατήσεις). Η επανάληψη αυξάνει την ένταση στον λόγο και την αισθητική απόλαυση. Η προσοχή του δέκτη στρέφεται στο επαναλαμβανόμενο στοιχείο που αποκτά μεγαλύτερη σημασία.

Οι διαφορές δύο πατεράδων στο ζήτημα της «οικογενειακής ευτυχίας»

α. Ο Πεζόστρατος αγαπάει το γιο του, υποφέρει που τον βλέπει να βασανίζεται από τον καημό της αγάπης και θέλει να τον δει ευτυχισμένο. Έτσι, παρακάμπτει όλους τους ενδοιασμούς του και του κάνει το χατίρι να πάει στο βασιλιά και να ζητήσει σε γάμο την Αρετούσα, έχοντας την επίγνωση ότι η κοινωνική διαφορά ανάμεσα στις δύο οικογένειες ήταν μεγάλη. Είναι βέβαιος ότι θα προσκρούσει στην άρνηση αλλά και στην οργή του βασιλιά, ωστόσο νικάει η πατρική αγάπη και τον κάνει τολμηρό. Έτσι, υποβάλλει το αίτημα του, διακινδυνεύοντας ακόμα και τη θέση του μέσα στο παλάτι (εργαζόταν ως σύμβουλος του βασιλιά). Η οικογενειακή λοιπόν ευτυχία για τον Πεζόστρατο δεν είναι συνάρτηση του πλούτου, της εξουσίας ή άλλων εξωτερικών παραγόντων, αλλά συνίσταται στην ευτυχία των μελών της οικογένειας, ενώ οι πιο σημαντικές αξίες για ένα νέο (ή τα πιο σημαντικά προσόντα για έναν υποψήφιο γαμπρό) σύμφωνα με τον Πεζόστρατο είναι η αρετή, η σύνεσηνα είναι ο νέος «γνωστικός»), η αντρεία και η ομορφιά.

β. Ο βασιλιάς από την άλλη στοχεύει σε ένα γάμο με ένα βασιλόπουλο από μια πλούσια και ισχυρή χώρα, έχοντας απώτερο σκοπό να ενισχύσει την πολιτική του θέση και να εξασφαλίσει ειρήνη στο βασίλειο του. Το αξίωμα του βασιλιά έχει παραμερίσει το ρόλο του πατέρα και η οικογενειακή ευτυχία είναι υποταγμένη στα κρατικά συμφέροντα και στις πολιτικές σκοπιμότητες. Εμπόδιο στην πραγμάτωση του στόχου του για ένα μελλοντικό πετυχημένο προξενιό είναι ο έρωτας της Αρετούσας με τον Ερωτόκριτο και ο βασιλιάς ασκεί με σκληρό και αυταρχικό τρόπο την εξουσία του για να τον αποτρέψει. Όπως λοιπόν μπορούμε εύκολα να υποθέσουμε, βλέπει το γάμο της κόρης του κάτω από το πρίσμα πολιτικών σκοπιμοτήτων και επομένως αυτά που έχουν αξία για έναν υποψήφιο γαμπρό είναι η εξουσία, η πολιτική και στρατιωτική δύναμη και τα πλούτη – και αυτά δεν τα διαθέτει βέβαια ο γιος του Πεζόστρατου.

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Γ. 891-936

1.         Ο ρόλος του ποιητή είναι να αφηγείται τα γεγονότα και να περιγράφει τα συναισθήματα του. Είναι ο αφηγητής παντογνώστης που όμως δεν συμμετέχει στα γεγονότα που αφηγείται. Επιπλέον συνδέει τους διαλόγους ανάμεσα στα πρόσωπα, ώστε να παρακολουθήσουμε με μεγαλύτερη ευκολία και δίχως νοηματικά κενά τα όσα θα διαδραματιστούν.

2.         Ο Πεζόστρατος σκέφτεται να προσεγγίσει το βασιλιά Ηράκλη και να εκθέσει τις απόψεις και τα επιχειρήματά του έμμεσα. Στην αρχή αναφέρεται στις παλιές εποχές, όταν τα πλούτη και η καταγωγή δεν είχαν σημασία, αλλά μετρούσαν περισσότερο η προσωπικότητα, η απλότητα και η γνώση. Επιπλέον τονίζει ότι τα πλούτη σε σχέση με τη γνώση και την αρετή είναι προσωρινά και μπορούν να χαθούν. Αφού λοιπό μιλάει γενικά για τις ηθικές αξίες, στη συνέχεια κάνει την πρόταση γάμου στο βασιλιά και αποκαλύπτει την πραγματική αιτία της επίσκεψής του.

3.         Ο βασιλιάς αντιδρά με θυμό, όταν ακούει τον Πεζόστρατο. Αρνείται κατηγορηματικά και τον διώχνει χρησιμοποιώντας ύβρεις και απειλές. Παράλληλα εξορίζει τον Ερωτόκριτο και απειλεί πατέρα και γιο με τιμωρία θανάτου αν μαθευτεί η πρόταση γάμου. Πιστεύει ότι η αριστοκρατική καταγωγή και τα πλούτη υπερτερούν της αρετής και της γνώσης.

4. Ο Πεζόστρατος πιστεύει ότι τα πλούτη και η καταγωγή δεν φέρνουν την ευτυχία σε ένα ζευγάρι. Αυτό που μετράει είναι προσωπικές αρετές του καθενός. Έτσι αποφασίζει να πάει ο ίδιος να μιλήσει στο βασιλιά για το γιο του και να ζητήσει σε γάμο την Αρετούσα..

Από την άλλη, ο βασιλιάς Ηράκλης θεωρεί ότι η Αρετούσα θα είναι πραγματικά ευτυχισμένη αν της εξασφαλίσει ένα πλούσιο γάμο με ανάλογη καταγωγή. Ταυτόχρονα συνδυάζει το γάμο της κόρης του με το προσωπικό του συμφέρον, αφού έτσι θα ενισχύσει την εξουσία του.

Σχόλια σε μια σελίδα οριζόντια: https://www.slideshare.net/georgiadimitropoulou75/ss-13685561

Πολύ καλά και χρήσιμα powerpoint:

• 1. https://www.slideshare.net/christostsatsouris/ss-67586987 &
• 2. https://www.slideshare.net/stellastathou/ss-82075021

ΔΕΥΤΕΡΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ (Δ. 1003-1038)

Δ. 1003-1038

Περίληψη Δ 1003-1038

Οι Βλάχοι με βασιλιά τον Βλαντίστρατο εισβάλλουν στην Αθήνα και αρχίζουν να λεηλατούν. Ο Ερωτόκριτος, μαυρισμένος από ένα μαγικό υγρό, επιτίθεται σαν ανεμοστρόβιλος και σαν λιοντάρι εναντίον των εχθρών και προκαλεί φθορά στον στρατό των Βλάχων…

Ενότητες:

• 1η στ. 1003 – 1018: Ο Ερωτόκριτος κατευθύνεται στο πεδίο της μάχης.
• 2^η στ. 1019 -1038: Η ανδρεία του Ερωτόκριτου στη μάχη.

Χαρακτηρισμός Ερωτόκριτου: Ο Ερωτόκριτος μόλις μαθαίνει για την εισβολή των Βλάχων, τρέχει να πολεμήσει για την πατρίδα του και την ασφάλεια της Αρετούσας. Στη μάχη διακρίνεται για το θάρρος του, τη γενναιότητά του και την ανδρεία του. Η ορμητικότητά του παρομοιάζεται με ανεμοστρόβιλο, η μαχητικότητά του με πεινασμένο λιοντάρι και η δύναμή του με δυνατό αετό.

Τα επικά στοιχεία του αποσπάσματος

Ολόκληρο το δεύτερο απόσπασμα έχει επικό (= ηρωικό) χαρακτήρα, καθώς κινείται σε μιαν ατμόσφαιρα πολεμικής έντασης, με την προβολή της σφοδρότητας της μάχης, και αναδεικνύει τη γενναιότητα και τον ηρωισμό του Ερωτόκριτου ως πολεμιστή. Τα επικά στοιχεία του αποσπάσματος είναι:

• Οι φράσεις που αποδίδουν το κλίμα του πολέμου με τις αντίστοιχες εικόνες
• Οι οπτικές και ακουστικές πολεμικές εικόνες
• Η ηρωική εμφάνιση του ετοιμοπόλεμου Ερωτόκριτου, που ορμάει στη μάχη καβάλα στο άλογο του
• Οι δυο (στ. 1013-1019 και 1025-1036) ) πλατιές παρομοιώσεις, που μας παραπέμπουν σε αντίστοιχες ηρωικές στιγμές της Ιλιάδας
• Το περιεχόμενο του στ. 1020 (οπού όποιος κι αν εγλίτωκε με φόβο το εδηγάτο), που δίνει θρυλική διάσταση στην πολεμική ορμή του Ερωτόκριτου.

Η γενναιότητα του Ερωτόκριτου.

Στη μάχη ανάμεσα στους Αθηναίους και στους Βλάχους προβάλλεται η ξεχωριστή γενναιότητα του Ερωτόκριτου στα παρακάτω σημεία:

• Μόλις άκουσε τις σάλπιγγες της μάχης, χωρίς να περιμένει ειδοποίηση, ανέβηκε στο άλογο του και όρμησε στον κάμπο όπου γινόταν η μάχη.
• Εξολόθρευσε τους εχθρούς κι έτσι έγινε θρύλος: όποιος γλίτωσε από αυτή τη μάχη διηγιόταν στο μέλλον με φόβο αυτή την επέλαση του ήρωα.
• Εκεί που οι Αθηναίοι πιέζονταν από τους Βλάχους, ο Ερωτόκριτος ανέτρεψε την κατάσταση μόλις εμφανίστηκε ορμητικός και άγριος ωσάν αϊτός.
• Επέδειξε πολεμικό μένος και πρωτοφανή αγριότητα, ξαφνιάζοντας έτσι τους εχθρούς, οι οποίοι κατάλαβαν ότι επάψαν τα παιγνίδια!

Ύφος

(Δ.) Το ύφος που επικρατεί είναι επικό  (χρήση υπερβολής, ομηρικές παρομοιώσεις)

Εκφραστικά μέσα:

Εικόνες

Παρομοιώσεις: (ωσάν αϊτός…φουσάτα) η περιγραφή του Ερωτόκριτου πριν και μετά τη μάχη κ.ά.

• 1013-1018: Ο Ερωτόκριτος παρομοιάζεται με ανεμοστρόβιλο που προκαλεί τρομερό θόρυβο και τρόμο στον εχθρό.
• 1025-1034: Ο ήρωας παρομοιάζεται με πεινασμένο λιοντάρι που ορμά να κατασπαράξει τα θύματά του.
• 1035-1036: Ο Έρωτόκριτος παρομοιάζεται με αϊτό που ορμά για ν’ αρπάξει τη λεία του.

Παρατηρούμε ότι όλες οι παρομοιώσεις είναι από τον κόσμο της φύσης, για να είναι άμεσα κατανοητές από τους αναγνώστες της εποχής και ταυτόχρονα είναι ιδιαίτερα εκφραστικές και ζωντανές. Θυμίζουν τις παρομοιώσεις του Ομήρου γι αυτό και μπορούν να χαρακτηριστούν ως ομηρικές.

Οι παρομοιώσεις, όπως πάντα, προσδίδουν ζωντάνια, αμεσότητα και παραστατικότητα στον λόγο.

Ειρωνεία: (στ. 1037-1038) όπου ακούμε τον ίδιο τον ποιητή να σχολιάζει τα γεγονότα και να λειτουργεί σαν προάγγελος για το μέλλον των Βλάχων.

Υπερβολή: (στίχ. 1006: πάγει η λαλιά στον ουρανό, τα νέφη αντιλαλούσι / στίχ. 1018: βροντές κάνει στο μονοπάτι / στίχ. 1029: φωτιά πυρή στα μάτια του ανεβοκατεβαίνει, καπνός βραστός εβγαίνει). Η υπερβολή προσδίδει στο λόγο έμφαση, ζωντάνια, παραστατικότητα, ενάργεια και προκαλεί ισχυρή εντύπωση.

Δ. 1003-1038

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

1.  Κατά τη διάρκεια της μάχης στο απόσπασμα κυριαρχούν τα επικά στοιχεία. Η ορμητικότητα της μάχης φαίνεται στους στίχους 1003-1007 και 1019-1024. Η χρήση μεταφορών και υπερβολών, προβάλλει την ανδρεία στις μάχες. Τέλος, οι μεγάλες επικές παρομοιώσεις προβάλλουν με επικό τρόπο τη γενναιότητα και την ανδρεία του Ερωτόκριτου.

2.  Στην πρώτη παρομοίωση (1013-1018) ο Ερωτόκριτος καβάλα στο άλογό του παρομοιάζεται με ανεμοστρόβιλο που σαρώνει στο πέρασμά του τα πάντα με την ορμητικότητά του και τη δύναμή του.

Στη δεύτερη παρομοίωση ο Ερωτόκριτος παρομοιάζεται με πεινασμένο λιοντάρι που επιτίθεται για να καταβροχθίσει το θήραμά του. Με τον ίδιο τρόπο ορμάει στη μάχη για να συγκρουστεί και να σκοτώσει τους εχθρούς του.

Στην τρίτη παρομοίωση παρομοιάζεται η δύναμη του Ερωτόκριτου με τη δύναμη του αετού, όταν ορμάει από ψηλά για να αρπάξει το θήραμά του. Με τον ίδιο τρόπο ορμάει στους εχθρούς και ο Ερωτόκριτος.

3. Η σφοδρότητα της μάχης φαίνεται στους στίχους 1003-1007 την οποία ο ποιητής αποδίδει με ακουστικές εικόνες και στους 1019-1024 με οπτικές και κινητικές εικόνες στις οποίες φαίνεται η αντίθεση πράξεων ανάμεσα σε αυτούς που επιτίθενται και σε αυτούς που αμύνονται.

Άσκηση δημιουργικής γραφής

Πώς θα κατέγραφε ο Ερωτόκριτος σε μια σελίδα του ημερολογίου του τις σκέψεις και τα συναισθήματά του μετά την αναποτελεσματική προσπάθεια του πατέρα του να πείσει τον βασιλιά Ηράκλη για τον γάμο του με την Αρετούσα;

α 109-173, ΕΝΟΤΗΤΑ 3η

ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΣΚΕΛΟΥΣ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ-ΦΙΛΟΞΕΝΙΑ ΑΘΗΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΗΛΕΜΑΧΟ

Πηγές: Διαπολιτισμικό Γυμνάσιο Ευόσμου και gym-peir-spartis.lak.sch.gr

ΕΝΟΤΗΤΕΣ-ΠΛΑΓΙΟΤΙΤΛΟΙ

• 1- Η προετοιμασία και η μετάβαση της Αθηνάς στην Ιθάκη (στ. 109-117)
• 2-Οι πρώτες εικόνες της Αθηνάς από το παλάτι (στ. 118-126)
• 3-Οι σκέψεις του Τηλεμάχου (στ. 127-134)
• 4-Το καλωσόρισμα και η φιλοξενία της Αθηνάς από τον Τηλέμαχο (στ.134-161)
• 5-Η είσοδος των μνηστήρων στην αίθουσα του παλατιού και το συμπόσιό τους (στ.162-173).

ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ:

• Στην πρώτη ενότητα του αποσπάσματος, παρακολουθούμε μια ΤΥΠΙΚΗ ΣΚΗΝΗ: Τη σκηνή προετοιμασίας ενός ταξιδιού. Η Αθηνά φοράει τα απαραίτητα εξαρτήματά της. Τα υπέροχα, χρυσά και μαγικά σανδάλια της, που θα τη βοηθήσουν στο ταξίδι και το δυνατό, χάλκινο και βαρύ κοντάρι της  που χρησιμοποιεί στις μάχες της. Στη συνέχεια, με εκπληκτική ταχύτητα (παραμυθιακό στοιχείο),  βρίσκεται αμέσως έξω από την πόρτα της αυλής του παλατιού. Με τον ίδιο τρόπο, θα παρακολουθήσουμε, λίγο αργότερα, τον Ερμή να προετοιμάζεται για το δικό του ταξίδι στην Καλυψώ.

ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ:

• Στην πρώτη ενότητα του αποσπάσματος, παρακολουθούμε μια ΤΥΠΙΚΗ ΣΚΗΝΗ: Τη σκηνή προετοιμασίας ενός ταξιδιού. Η Αθηνά φοράει τα απαραίτητα εξαρτήματά της. Τα υπέροχα, χρυσά και μαγικά σανδάλια της, που θα τη βοηθήσουν στο ταξίδι και το δυνατό, χάλκινο και βαρύ κοντάρι της  που χρησιμοποιεί στις μάχες της. Στη συνέχεια, με εκπληκτική ταχύτητα (παραμυθιακό στοιχείο),  βρίσκεται αμέσως έξω από την πόρτα της αυλής του παλατιού. Με τον ίδιο τρόπο, θα παρακολουθήσουμε, λίγο αργότερα, τον Ερμή να προετοιμάζεται για το δικό του ταξίδι στην Καλυψώ.

• Στ. 118-119: Η Αθηνά μεταμορφώνεται σε άνθρωπο και συγκεκριμένα στον Μέντη, παλιό φίλο του Οδυσσέα. Ο λόγος που η Αθηνά επιλέγει να μεταμορφωθεί είναι γιατί δεν θέλει λόγω της θεϊκής της υπόστασης, να επηρεάσει τον Τηλέμαχο στην απόφασή του, αλλά και γιατί δεν θέλει να την αντιληφθούν οι μνηστήρες. Επιλέγει, λοιπόν, να πάρει τη μορφή ενός παλιού φίλου του πατέρα του, για να κάνει τον Τηλέμαχο να νιώσει πιο οικεία και να του «γνωρίσει» την ένδοξη μορφή του Οδυσσέα, που ουσιαστικά δεν τον είχε γνωρίσει ποτέ.

Οι θεοί μπορούν να εμφανιστούν στους ανθρώπους με 3 τρόπους:

• Με ενανθρώπιση: Μεταμορφώνονται σε ανθρώπους, όπως στο συγκεκριμένο σημείο.(ΔΕΝ ΤΗΝ ΜΠΕΡΔΕΥΩ ΜΕ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΙΣΜΟ)
• Με θεϊκή επιφάνεια: Εμφανίζονται ως θεοί
• Αθέατη θεϊκή βοήθεια: Οι θεοί παρεμβαίνουν, χωρίς να τους βλέπουν οι άνθρωποι.

ΠΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΑ:

• στ. 123: Προοικονομείται η τιμωρία των υπηρετών που πρόθυμα είχαν πάει με το μέρος των μνηστήρων
• στ. 145: Τα όπλα του Οδυσσέα περίμεναν την άφιξη του αφεντικού τους. Προοικονομείται η τιμωρία των μνηστήρων
• στ. 150: Προοικονομείται η μυστική συνομιλία τους
• στ. 171: Ο αοιδός Φήμιος τραγουδάει από ανάγκη(αναγκαστικά) και έτσι προοικονομεί τη σωτηρία του από την οργή του Οδυσσέα, όταν αυτός επιστρέψει.

·  Η πρώτη εντύπωση της Αθηνάς (στ. 120-126):

Η Αθηνά- Μέντης στέκεται στο κατώφλι της εξώπορτας του παλατιού και παρατηρεί την κατάσταση που επικρατεί. Ανεμπόδιστοι οι μνηστήρες σπαταλούν την περιουσία του Οδυσσέα και κινούνται στους χώρους του παλατιού με άνεση: 

• Κάθονται σε τομάρια βοδιών που τα σφάζουν οι ίδιοι. Αυτή η κατάσταση φανερώνει ότι οι μνηστήρες συμπεριφέρονται σαν νοικοκυραίοι.
• Οι υπηρέτες πρόθυμα υπηρετούσαν τους μνηστήρες, φανερώνοντας ότι ένα μέρος του παλατιού είχε πάρει το μέρος. Ωστόσο υπάρχουν και άλλοι, όπως θα φανεί αργότερα, που τους υπηρετούν αναγκαστικά. 
• Εκτός από τη συμπεριφορά των μνηστήρων, η Αθηνά- Μέντης (από ανάγκη).

·  Η πρώτη παρουσίαση του Τηλέμαχου (στ. 127-134):

Την παρουσία του ξένου αντιλαμβάνεται πρώτος ο Τηλέμαχος, ο οποίος εξωτερικά είναι ωραίος σαν θεός (= παρομοίωση). Εσωτερικά παρουσιάζεται από τη μία θλιμμένος, λαχταράει την επιστροφή του πατέρα του, για να διώξει του μνηστήρες και να επανέλθει η τάξη στο παλάτι. Είναι πικραμένος και αδύναμος να αναλάβει πρωτοβουλίες. Αγανακτισμένος με την κατάσταση στο παλάτι. Από την άλλη συνέχεια ταξιδεύει ο νους του και έτσι φανερώνεται η μοναξιά και η θλίψη του. Ονειροπολούσε και γι’ αυτό ξαφνιάστηκε μόλις αντιλήφθηκε την παρουσία του ξένου και έτρεξε να τον υποδεχτεί.

·  Η υποδοχή του ξένου από τον Τηλέμαχο (στ. 134-145): 

• Υποδέχεται πρόθυμα τον ξένο (στ. 136-140). 
• Τον οδηγεί στο μέγαρο του παλατιού και ταχτοποιεί τα πράγματα τουü (στ. 141-144).  Του παραχωρεί τιμητική θέση (στ. 146-148).
• Φροντίζει να δημιουργηθούν οι καλύτερες συνθήκες, ώστε ο ξένος να απολαύσει το φαγητό του (στ. 150-151). 
• Οι υπηρέτες φέρνουν νερό, για να πλυθεί ο ξένος και ύστερα παρατίθεται πλούσιο δείπνο φιλοξενίας, με εκλεκτά φαγητά και άφθονο κρασί (στ. 154-161)

Επίσης μέσα από την φιλοξενία του Τηλέμαχου ξεχωρίζουν τα εξής:

• a) Η ευγενική καταγωγή του Τηλέμαχου, ο οποίος αφήνει στην άκρη τις έγνοιες και τρέχει να τον υποδεχθεί.
• b) Επιλέγει για τον ξένο ένα μέρος παράμερα γιατί ντρέπεται για την κατάσταση που επικρατεί στο παλάτι.
• c) Δεν θέλει ο ξένος να ενοχληθεί από τη συμπεριφορά των μνηστήρων
• d) Και τέλος θέλει να ρωτήσει τον ξένο για τον πατέρα του.

Προσοχή!!!!! Η επιλογή του Τηλέμαχου να πάρει τον φιλοξενούμενο παράμερα από τους μνηστήρες ΠΡΟΟΙΚΟΝΟΜΕΙ την εμπιστευτική συνομιλία που θα ακολουθήσει. 

·  Η υποδοχή του ξένου από τον Τηλέμαχο (στ. 134-145): 

• Υποδέχεται πρόθυμα τον ξένο (στ. 136-140). 
• Τον οδηγεί στο μέγαρο του παλατιού και ταχτοποιεί τα πράγματα τουü (στ. 141-144).  Του παραχωρεί τιμητική θέση (στ. 146-148).
• Φροντίζει να δημιουργηθούν οι καλύτερες συνθήκες, ώστε ο ξένος να απολαύσει το φαγητό του (στ. 150-151). 
• Οι υπηρέτες φέρνουν νερό, για να πλυθεί ο ξένος και ύστερα παρατίθεται πλούσιο δείπνο φιλοξενίας, με εκλεκτά φαγητά και άφθονο κρασί (στ. 154-161)

Επίσης μέσα από την φιλοξενία του Τηλέμαχου ξεχωρίζουν τα εξής:

• a) Η ευγενική καταγωγή του Τηλέμαχου, ο οποίος αφήνει στην άκρη τις έγνοιες και τρέχει να τον υποδεχθεί.
• b) Επιλέγει για τον ξένο ένα μέρος παράμερα γιατί ντρέπεται για την κατάσταση που επικρατεί στο παλάτι.
• c) Δεν θέλει ο ξένος να ενοχληθεί από τη συμπεριφορά των μνηστήρων
• d) Και τέλος θέλει να ρωτήσει τον ξένο για τον πατέρα του.

Προσοχή!!!!! Η επιλογή του Τηλέμαχου να πάρει τον φιλοξενούμενο παράμερα από τους μνηστήρες ΠΡΟΟΙΚΟΝΟΜΕΙ την εμπιστευτική συνομιλία που θα ακολουθήσει. 

• Στο απόσπασμα παρουσιάζονται μέρη της ΤΥΠΙΚΗΣ ΣΚΗΝΗΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ

Η φιλοξενία ήταν και είναι ένας από τους ιερότερους και σεβαστότερους θεσμούς. Προστατευόταν από τον Ξένιο Δία ο οποίος και τιμωρούσε όποιον δεν τον σεβόταν. Πίστευαν πως ο ίδιος ο Δίας, μεταμορφωμένος σε ζητιάνο, επισκεπτόταν τα σπίτια, για να ελέγξει κατά πόσον οι άνθρωποι σέβονταν το θεσμό αυτό. Ο θεσμός, βέβαια, είχε και χρηστική αξία, καθώς εκείνη την περίοδο δεν υπήρχαν ξενοδοχεία και μέρη να καταλύει κανείς στα ταξίδια του.

• 1. ΕΓΚΑΡΔΙΑ ΥΠΟΔΟΧΗ-ΧΕΙΡΑΨΙΑ-ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ
• 2.ΤΑΚΤΟΠΟΙΗΣΗ ΟΠΛΩΝ
• 3. ΛΟΥΤΡΟ ΧΕΡΙΩΝ-ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΠΟΙΗΣΕΙΣ
• 4. ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΦΑΓΗΤΟΥ
• 5. ΔΙΕΞΑΓΩΓΗ ΑΓΩΝΩΝ ΠΡΟΣ ΤΙΜΗΝ ΤΟΥ ΦΙΛΟΞΕΝΟΥΜΕΝΟΥ
• 6. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΣΚΟΠΟ ΤΟΥ ΤΑΞΙΔΙΟΥ ΤΟΥ
• 7. ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΑΙΤΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ-ΒΟΗΘΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΙΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΣΚΟΠΟΥ ΤΟΥ-ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΔΙΑΜΟΝΗΣ
• 8. ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΚΑΙ ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΔΩΡΩΝ- ΕΠΙΣΦΡΑΓΙΣΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ ΜΕ ΦΙΛΙΑ ΠΟΥ ΘΑ ΔΕΝΕΙ ΤΟΥΣ ΙΔΙΟΥΣ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΑΠΟΓΟΝΟΥΣ ΤΟΥΣ.

Το τυπικό της φιλοξενίας:

·  Υποδοχή και πρώτες περιποιήσεις

• Λουτρό
• Το τραπέζι 
• Ερωτήσεις
• Ικανοποίηση του αιτήματος 
• Προσφορά διαμονής
• Προσφορά δώρων

· Το δείπνο του ξένου (στ. 154-161):

Το δείπνο του ξένου είναι γεμάτος εικόνες, με πολλά πρόσωπα και κίνηση. Υπηρεσίες προσφέρουν τα ακόλουθα πρόσωπα:

• 1. Μια παρακόρη = χύνει νερό για να πλύνουν τα χέρια ο ξένος και ο οικοδεσπότης.
• 2. Η σεβαστή κελάρισσα = φέρνει ψωμί και φαγητά.
• 3. Ο τραπεζάρχης = έκοψε τα κρέατα και τα φέρνει στο τραπέζι.
• 4. Ο κήρυκα (ο οινοχόος) = γεμίζει τα κύπελλα τους με κρασί 
• · Το δείπνο του ξένου επικεντρώνεται στην πολυτέλεια του τραπεζιού και στην κίνηση των ανθρώπων που τους υπηρετούν.

· Στ. 150-153: Ο Τηλέμαχος, μετά το καλωσόρισμα της Αθηνάς, την οδηγεί σε απομονωμένο σημείο μέσα στο μέγαρο. Αυτό, από τη μια, φανερώνει την ντροπή που ένιωθε για την κατάσταση που επικρατούσε στο παλάτι του λόγω των μνηστήρων και από την άλλη, την προσπάθειά του να αντλήσει με ησυχία και χωρίς το άγρυπνο μάτι των μνηστήρων, πληροφορίες από τον ξένο για τον πατέρα του. Άλλωστε, εκείνη την εποχή, οι ταξιδιώτες ήταν αυτοί που μετάφεραν ειδήσεις και νέα, καθώς δεν υπήρχαν άλλοι τρόποι ενημέρωσης.

· Το δείπνο των μνηστήρων (στ. 162-170):

Το δείπνο των μνηστήρων δίνεται με λίγους στίχους, ενώ το μόνο που περιγράφεται εδώ είναι η βουλιμία και η αναίδεια τους κατά την διάρκεια του δείπνου. Έτσι ο Όμηρος θέλει να μας περιγράψει την σύναξη ανεύθυνων ανθρώπων που καλοπερνούν, χωρίς να νοιάζονται για τίποτε άλλο εκτός από το φαγητό, το πιοτό και τη διασκέδαση. 

· Η προκλητικότητα των μνηστήρων θα δώσει αφορμή στον Τηλέμαχο να ξεκινήσει την κουβέντα του με τον ξένο. 

· Το τραγούδι (στ. 171-173): Μέτα το δείπνο, οι μνηστήρες θεωρούσαν το τραγούδι απαραίτητο συμπλήρωμα της καλοπέρασης τους. Από την άλλη ο αοιδός τραγουδούσε από ανάγκα στους μνηστήρες, ο οποίος τους αντιπαθούσε και τους θεωρούσε παρείσακτους.

Έτσι ΠΡΟΟΙΚΟΝΟΜΕΊΤΑΙ η σωτηρία τους στη ραψωδία χ από τη σφαγή των μνηστήρων και όλων αυτών που τους υπηρετούσαν πρόθυμα. 

• ΕΝΑΛΛΑΓΗ ΣΚΗΝΩΝ: Εναλλαγή σκηνής έχουμε όταν αλλάζει ένα από τα παρακάτω:

ο τόπος, τα πρόσωπα, ο τόπος μαζί με τα πρόσωπα  ή η χρονική στιγμή. (Βλ. τη θεωρία στο πλαίσιο, στη σελίδα 30)

• ΕΙΚΟΝΕΣ: Ολόκληρο το ομηρικό έπος είναι γεμάτο από εικόνες, περιγραφές δηλαδή που σχηματίζουν στο μυαλό μας την εντύπωση ότι βλέπουμε, ακούμε ή μυρίζουμε αυτό που περιγράφεται. Οι εικόνες αυτές χαρακτηρίζονται ως οπτικές, όταν τις βλέπουμε, οσφρητικές, όταν τις μυρίζουμε, ακουστικές, όταν τις ακούμε. Κάποιες οπτικές εικόνες μπορεί να είναι και κινητικές, όταν υπάρχει κίνηση του αντικειμένου ή προσώπου που περιγράφεται. Είναι συχνό δε το φαινόμενο να έχουμε συνδυασμό δηλ. οπτικοακουστική εικόνα.

Στην προηγούμενη ενότητα διακρίναμε την πρωτοπρόσωπη και την τριτοπρόσωπη αφήγηση. Όταν μια τριτοπρόσωπη αφήγηση περιλαμβάνει και περιγραφή, ονομάζεται Περιγραφική αφήγηση.

• ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ: Διαβάζοντας το έπος, ζωντανεύει μπροστά μας η Μυκηναϊκή εποχή και σε σημεία, η Γεωμετρική εποχή(στους αναχρονισμούς). Παρακολουθούμε πώς ντύνονταν, τι έτρωγαν, πώς διασκέδαζαν, τι αντικείμενα χρησιμοποιούσαν. Όλα αυτά τα στοιχεία ονομάζονται Πολιτιστικά και πρέπει να μάθουμε να τα εντοπίζουμε στο κείμενο. Συγκεκριμένα, υπάρχουν

1. Στοιχεία κοινωνικής ζωής (διασκέδαση, έθιμα, συνήθειες, πολιτική οργάνωση κ.ά.) και

2. Στοιχεία υλικού πολιτισμού (οικιακά σκεύη, ένδυση, είδη διατροφής, είδη οπλισμού, μέρη ανακτόρου, έπιπλα κ.α. Ο εντοπισμός πολιτιστικών στοιχείων είναι και αυτός ζητούμενος σε ένα διαγώνισμα. Το συγκεκριμένο απόσπασμα είναι γεμάτο με πολιτιστικά στοιχεία που μας δείχνουν τον τρόπο διασκέδασης, το υπηρετικό προσωπικό του ανακτόρου, την μορφή που είχαν τα συμπόσια, τα φαγητά που έτρωγαν κ.α. Ακόμα και η φιλοξενία θεωρείται πολιτιστικό στοιχείο.

Χαρακτηρισμοί:

• Τηλέμαχος: αγανακτισμένος, θλιμμένος, δυστυχισμένος, ανήμπορος, νιώθει μοναξιά, απέχει από τη διασκέδαση, ευγενικός με τον ξένο, ευαίσθητος, διακριτικός, φιλόξενος
• Μνηστήρες: αγέρωχοι, υπεροπτικοί, αλαζόνες, ανεύθυνοι, αναιδείς, τους απασχολεί μόνο η καλοπέραση.

• Πολύ χρήσιμο και καλό Powerpoint: https://www.slideshare.net/matoula74/109173-3

Ραψωδία α, στίχοι 26-108

Πρώτο συμβούλιο των θεών στον Όλυμπο, όπου λαμβάνονται σημαντικές αποφάσεις. 

• Πηγές:
• ΜΑΥΡΟΜΑΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ (blogs.sch.gr/kmavrom/author/kmavrom/)
• Νίκος Μελιγκώνης (http://skapanefs.blogspot.com/2012/04/2-26-108.html)

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ

Ενότητες

• α. 26 – 30: Το ταξίδι του Ποσειδώνα στους Αιθίοπες.
• β. 31 – 51: Πρώτο συμβούλιο των θεών στον Όλυμπο. Ο πρώτος λόγος του Δία.
• γ. 52 – 72: Ο πρώτος λόγος της Αθηνάς.
• δ. 73 – 92: Ο δεύτερος λόγος του Δία.
• ε. 93 – 108: Το σχέδιο της Αθηνάς.

Απομάκρυνση του Ποσειδώνα – Τι εξυπηρετεί;

ΚΑΤΑ ΤΟ ΕΙΚΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΓΚΑΙΟΝ Κάτι που είναι ανάγκη να γίνει (αναγκαίον) παρουσιάζεται με τρόπο εύλογο, λογικό (εικός) : Εδώ, είναι αναγκαίο να λείπει ο Ποσειδώνας από το συμβούλιο των θεών, προκειμένου να παρθεί ευνοϊκή απόφαση για τον Οδυσσέα (αναγκαίον) κι έτσι ο Όμηρος μας λέει ότι ο Ποσειδώνας βρισκόταν στη γη των Αιθιόπων για κάποιες θυσίες που έκαναν προς τιμήν του (εικός)

Αναφορά από τον Δία στην ιστορία του Αίγισθου. Ποιες είναι οι αντιστοιχίες με τον Οδυσσέα;

• Αγαμέμνονας ≈ Οδυσσέας
• Κλυταιμνήστρα ≈ Πηνελόπη
• Αίγισθος ≈ μνηστήρες
• Ορέστης ≈ Τηλέμαχος

 Βασική ηθική αρχή που διέπει την Οδύσσεια: ΥΒΡΙΣ – ΤΙΣΙΣ – ΝΕΜΕΣΙΣ

Οι θεοί προειδοποιούν τους θνητούς με διάφορους τρόπους για συμφορά που θα τους συμβεί λόγω των ανομιών τους· αν δεν συμμορφωθούν, ευθύνονται για τις πράξεις τους και τιμωρούνται γι’ αυτές.

(θεϊκή) προειδοποίηση – μη συμμόρφωση → τιμωρία

Το σχήμα ΥΒΡΙΣ – ΤΙΣΙΣ – ΝΕΜΕΣΙΣ το συναντάμε στο απόσπασμα στην περίπτωση του Αίγισθου : αν και προειδοποιήθηκε, δολοφόνησε τον Αγαμέμνονα (ύβρις), οι θεοί οργίστηκαν (τίσις) και ο Ορέστης πήρε εκδίκηση για τον πατέρα του σκοτώνοντας τόσο τον Αίγιστο, όσο και την Κλυταιμνήστρα (νέμεσις). 

Η Αθηνά:

• Θεωρεί δίκαιη την τιμωρία του Αιγίσθου
• Ανησυχεί για τον Οδυσσέα, παρουσιάζει την τωρινή του κατάσταση και ενδιαφέρεται για την τύχη του
• Υπενθυμίζει την ευσέβεια του Οδυσσέα

Ο Δίας:

• Τονίζει ότι δεν ευθύνεται εκείνος για τα βάσανα του Οδυσσέα αλλά ο Ποσειδώνας
• Προτρέπει τους θεούς να ενδιαφερθούν για τον νόστο του Οδυσσέα
• Θεωρεί ότι και ο Ποσειδώνας θα συμμορφωθεί με την απόφασή τους

Το διπλό σχέδιο της Αθηνάς:

• α) αποστολή του Ερμή στην Ωγυγία
• β) μετάβαση της ίδιας στην Ιθάκη

Επομένως:

• α) Με την απουσία (σκόπιμη) του Ποσειδώνα
• β) με την αναφορά στην ιστορία  του Αιγίσθου και
• γ) με τους έξυπνους χειρισμούς της Αθηνάς

προγραμματίζονται οι εξελίξεις:

• στον Όλυμπο
• στην Ιθάκη
• στην Ωγυγία

ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΙΣΜΟΣ

Είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία οι άνθρωποι αποδίδουν στους θεούς ανθρώπινα χαρακτηριστικά, συναισθήματα και συμπεριφορές 

• ταξιδεύουν και επισκέπτονται ανθρώπους, δέχονται προσφορές και ανταποδίδουν [στίχοι: 26-27, 44-48, 97, 101]
• συνεδριάζουν και αποφασίζουν αυτό που προτείνει ο πατέρας/αρχηγός [στίχοι: 31-32, 89-92]
• έχουν συναισθήματα: οργίζονται, εκδικούνται, ερωτεύονται κτλ. [στίχοι: 56, 64-66, 79-80, 87-88]
• εκτιμούν αξίες/αρετές, όπως η φιλοπατρία, η σύνεση κ.ά, ενώ καταδικάζουν το έγκλημα, την αδικία κ.τ.ό. [στίχοι: 51, 54-55, 67, 70, 75-77]
• οι σχέσεις τους με τους ανθρώπους νοούνται ανταποδοτικές, όπως και οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων της ομηρικής, τουλάχιστον, εποχής [στίχοι: 29,70]

ΠΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Ο ποιητής με διάφορους τρόπους προετοιμάζει τον ακροατή/αναγνώστη για τα επόμενα. Η συστηματική αυτή προετοιμασία λέγεται προοικονομία

• άλλοτε προγραμματίζοντας ρητά τη δράση (όπως με το διπλό σχέδιο της Αθηνάς),
• άλλοτε προειδοποιώντας τον ακροατή για την εξέλιξη του μύθου (όπως με τις προσημάνσεις της Μούσας, στο α 20-22, και του Δία, στο 89-90, για την τύχη του Οδυσσέα)
• ή προϊδεάζοντάς τον υπαινικτικά για επεισόδια που θα ακολουθήσουν (όπως για την τιμωρία των μνηστήρων, αφού η συμπεριφορά τους παρουσιάζει αντιστοιχίες τόσο με τη συμπεριφορά του Aίγισθου, 54-55, όσο και με τη συμπεριφορά των συντρόφων του Οδυσσέα, 104-105), και άλλοτε με τη μορφή της κυρίως προοικονομίας που αναφέρθηκε στην αρχή.

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

• α) τριτοπρόσωπη αφήγηση [ π.χ. στίχοι: 26-35, 52, 73, 93]
• β) πρωτοπρόσωπη/διαλογική/δραματική [ π.χ. στίχοι: 36-51, 53-72, 74-92, 94-108]

Η τριτοπρόσωπη αφήγηση παρουσιάζει τα γεγονότα λίγο πολύ άτονα, ενώ η πρωτοπρόσωπη με τον ευθύ/τον άμεσο λόγο ζωντανεύει τα πρόσωπα και δραματοποιεί την αφήγηση, καθώς φέρνει στο προσκήνιο τους διαλεγόμενους· αυτό σημαίνει ότι ο αοιδός και, κυρίως, ο ραψωδός, εξιστορώντας τα γεγονότα άλλοτε σαν αντικειμενικός (παντογνώστης) αφηγητής και άλλοτε από την οπτική γωνία των ηρώων, έδινε σχεδόν παράσταση θεατρική, γιατί υποχρεωνόταν να αλλάζει κάθε τόσο έκφραση, φωνή κτλ.· αποφευγόταν έτσι η μονοτονία, αλλά και δινόταν κάτι από το ήθος και το ύφος των ηρώων.

ΤΟ ΟΜΗΡΙΚΟ ΕΠΙΘΕΤΟ – ΤΥΠΙΚΑ ΕΠΙΘΕΤΑ

χαρακτηριστικά επίθετα [μη ορατές ιδιότητες]

τον άντρα τον πολύτροπο – γενναίος/δύσμοιρος/καρτερικός/θεϊκός  – Oδυσσέας

τον φημισμένο Aίγισθο /  την απαράβατη εντολή / θεά σεμνή και αρχοντική / ξακουστός Ορέστης / κοσμοσείστης Ποσειδών / παντοδύναμος Δίας

περιγραφικά επίθετα [ορατές ιδιότητες]

στις θολωτές σπηλιές /  περίβρεχτο/κατάφυτο νησί /  την καλλιπλόκαμη νεράιδα

ψηλές κολόνες / πλατύς ουρανός / κέρατα στριφτά / μεγάλες αμμουδιές

ΑΞΙΕΣ ΠΟΥ ΠΡΟΒΑΛΛΟΝΤΑΙ :
α) αυτοδικία (Ορέστης) : νομιμοποιείται λοιπόν κι ο Οδυσσέας να τιμωρήσει τους μνηστήρες
β) αξία πατρίδας και οικογένειας (66-68)
γ) φήμη από τα ταξίδια (106-108)

ΤΥΠΙΚΑ ΕΠΙΘΕΤΑ ΚΑΙ ΤΥΠΙΚΕΣ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ
φημισμένο Αίγισθο (33) : τυπικό επίθετο
στο νου του φέρνοντας, θυμήθηκε (33) : τυπική έκφραση
ξακουστός Ορέστης (34) : τυπικό επίθετο
άγρυπνον αργοφονιά Ερμή (44) : τυπικό επίθετο
τα μάτια λάμποντας (52, 93) : τυπική έκφραση
των δυνατών ο παντοδύναμος (53,94) : τυπική έκφραση
Δία Ολύμπιε (69) : τυπικό επίθετο
που τα σύννεφα συνάζει (73) : τυπική έκφραση
θεϊκό Οδυσσέα (75) : τυπικό επίθετο
της γης κυρίαρχος (79) : τυπική έκφραση
ισόθεο Πολύφημο (84) : τυπικό επίθετο
κοσμοσείστης Ποσειδών (86) : τυπικό επίθετο
ψυχοπομπό κι αργοφονιά (97) : τυπικά επίθετα 


ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΙ
1. Οδυσσέας : άδικα βασανισμένος (57-59), απελπισμένος (64), επιθυμεί πολύ να γυρίσει στην πατρίδα και στην οικογένειά του (65-68), ευσεβής (69-71), γνωστικός και συνετός (76)
2. Αίγισθος : ασεβής και υβριστής (40-43), αλαζόνας (44-46)
3. Ποσειδώνας : εκδικητικός, οργισμένος (79-81)
4. Καλυψώ : ερωτευμένη, εγωίστρια (64-65)
5. Αθηνά : φιλεύσπλαχνη, πονηρή (με έξυπνο τρόπο δημιουργεί ευνοϊκό κλίμα για τον Οδυσσέα)
6. Δίας : παντοδύναμος, αυστηρός, δίκαιος

Πολύ ωραίο και χρήσιμο το ακόλουθο powerpoint: https://www.slideshare.net/matoula74/26-108-40934757

ΕΡΓΑΣΙΕΣ

1. Πού βρίσκονταν ο Ποσειδώνας κατά τη διάρκεια της συνέλευσης των θεών; Τι εξυπηρετεί η απουσία του;
2. Να παρουσιάσετε με λίγα λόγια την ιστορία του Αιγίσθου. Υπάρχουν αντιστοιχίες με την ιστορία της οικογένειας του Οδυσσέα;
3. Ποιες πληροφορίες για τον ήρωα του έπους μαθαίνουμε σ’ αυτήν την ενότητα;
4. Ποιος εμποδίζει την επιστροφή του Οδυσσέα στην πατρίδα και γιατί;
5. Ποια είναι η απόφαση του Δία;
6. Ποιο σχέδιο προτείνει η Αθηνά στο συμβούλιο των θεών;
7. Να βρείτε 3 χαρακτηριστικά και 3 περιγραφικά επίθετα.
8. Να εντοπίσετε δύο σημεία του κειμένου στα οποία υπάρχει ανθρωπομορφισμός;
9. Να βρείτε τα επίθετα που αναφέρονται στους: Δία, Ποσειδώνα, Ερμή, Αθηνά, Καλυψώ.

Πώς γράφουμε περίληψη, λίγα σχόλια και προτεινόμενο φύλλο εργασίας: https://www.slideshare.net/aggpet/26-108-2-66726948 και https://www.slideshare.net/aggpet/26-108-1

Προοίμιο (πρόλογος) Οδύσσειας, Ραψ. α, στ. 1 – 25

1) Απόδοση Περιεχομένου

Ο ποιητής καλεί (επικαλείται) τη Μούσα της Επικής Ποίησης να αφηγηθεί τις περιπέτειες του Οδυσσέα (του Πολύτροπου). Μας πληροφορεί ότι αυτός για χρόνια παράδερνε στα πελάγη μετά την άλωση της Τροίας. Αγωνίζονταν κι αυτός κι οι σύντροφοι του να επιστρέψουν στην πατρίδα. Εκείνοι, όμως, δε σώθηκαν. Τιμωρήθηκαν με θάνατο γιατί έφαγαν τα βόδια του θεού Ήλιου.

Όσο για τον Οδυσσέα, δεν μπορεί να γυρίσει στο νησί του, την Ιθάκη, επειδή τον κρατά στο νησί της η νεράιδα Καλυψώ. Ωστόσο οι θεοί αποφάσισαν την επιστροφή του πια στην πατρίδα του, όπου τον περιμένουν νέοι αγώνες. Κι ενώ όλοι οι θεοί τον συμπαθούν, ο Ποσειδώνας είναι θυμωμένος μαζί του και τον ταλαιπωρεί, εμποδίζοντας το γυρισμό του στο νησί του.

2) Δομή Κειμένου (αρχιτεκτονική, ενότητες, μέρη)

1η Ενότητα: στίχ. 1-13: Το προοίμιο του ποιητή ή κυρίως προοίμιο ή α΄ προοίμιο

α. Δομή (ενότητες)  

• – 1η: Στίχ 1: Εισαγωγή του θέματος (= ο άνδρας ο πολύτροπος), επίκληση της Μούσας
• – 2η: Στίχ. 2-11: Διήγηση: η υπόθεση, το θέμα του έπους
• – 3η: Στίχ. 12-13: Παράκληση της Μούσας.

(Η επίκληση και παράκληση της Μούσας είναι τυπικά στοιχεία* και δημιουργούν και το σχήμα κύκλου.)  

*Τυπικό στοιχείο: είναι το στοιχείο το κληρονομημένο από την παράδοση του έπους, αυτό που επαναλαμβάνεται σταθερά.                         

β. Παρατήρηση                                                  
Το προοίμιο του ποιητή ή κυρίως προοίμιο αποτελεί έναν παραδοσιακό τρόπο έναρξης του έπους. Αναφέρεται στο ποιητικό παρελθόν, δηλαδή στα όσα έχουν συμβεί. Η επίκληση στη Μούσα, δηλαδή, συνηθιζόταν στους αρχαϊκούς επικούς ποιητές (π.χ. Όμηρος: Ιλιάδα, Ησίοδος: Θεογονία).

γ. Τα θέματά του είναι:

• 1. Ο αγώνας για τον νόστο (=επιστροφή) στην πατρίδα, μετά την άλωση της Τροίας (στίχ. 1-9: Από την Τροία στη Θρινακία)  —> Ποιητικό Παρελθόν.
• 2. Ο αγώνας της επιστροφής: δίνεται μέχρι το επεισόδιο με τα βόδια του θεού Ήλιου, στη Θρινακία.
• 3. Δίνεται το ναυάγιο που ακολούθησε (1-9) —> Ποιητικό Παρελθόν.
                                                              

2η Ενότητα: στίχ. 14-25: Το προοίμιο της Μούσας ή β’ προοίμιο

Τα θέματά του είναι (συμπληρώνουν το πρώτο προοίμιο):

Η Μούσα, έχοντας ανταποκριθεί στην επίκληση του ποιητή, κάνει μια δική της εισαγωγή στην υπόθεση του έργου και μας τοποθετεί στο χρονικό σημείο στο οποίο έκρινε ότι έπρεπε να αρχίσει να ξετυλίγεται η υπόθεση της αφήγησης, όμως αόριστα («τότε», «όταν»). Εδώ αρχίζει η ιστορία του Οδυσσέα στο τώρα, δηλαδή το Ποιητικό Παρόν.
Σημείωση: Η υπόθεση της αφήγησης ξεκινά από ένα προχωρημένο στάδιο του μύθου, της ιστορίας (in medias res: από τη μέση).

Η Μούσα δίνει αόριστα και τον τόπο που βρίσκεται τώρα ο Οδυσσέας (νησί της Καλυψώς, η Ωγυγία).

Η Μούσα δίνει και τη δύσφορη κατάσταση του ήρωα κοντά στην Καλυψώ και το διπλό του πόθο: της επιστροφής του και της γυναίκας του.

Ήδη στο προοίμιο δίνεται από τον ποιητή η βασική αρχή – ηθικό σχήμα που διέπει το έπος (στίχ. 9): άτη (τύφλωση του νου) – ύβρη (ασέβεια) – νέμεση (οργή θεών) –τίση (τιμωρία).

3) Ερωτοαπαντήσεις                    

1. Γιατί ο ποιητής χρειάζεται την αρωγή της Μούσας της επικής ποίησης, της Καλλιόπης;

Απάντηση

Ο ποιητής χρειάζεται την αρωγή της Μούσας γιατί:

• α) Η ανθρώπινη γνώση είναι περιορισμένη, έχει όρια.
• β) Το έργο του ποιητή πρέπει να έχει κύρος, σοβαρότητα, αλήθεια.
• γ) Η Μούσα που είναι παντογνώστρια, έχει θεία γνώση και κύρος και γνώριζε τα ορατά και αόρατα, καθώς και το μακρινό παρελθόν, άρα πρέπει να συμπαρασταθεί.
• δ) Το έργο είναι θεόπνευστο και η έκταση του τεράστια.
                                                    

2. Ποιος ο λειτουργικός ρόλος του προοιμίου; (στίχ. 1-25) 

Απάντηση

• α) Γίνεται επίκληση στη Μούσα ως βοηθό του ποιητή,
• β) δηλώνεται το θέμα του έπους της Οδύσσειας, που είναι ο άντρας ο Πολύτροπος (πολυμήχανος, πανούργος) και ο αγώνας του για το νόστο του και την αποκατάστασή του στην οικογένεια και στην εξουσία (βασιλεία). Και
• γ) ηθογραφείται ο κεντρικός ήρωας, ο πρωταγωνιστής, ο Οδυσσέας (ήθος = χαρακτήρας, τρόπος συμπεριφοράς, συναισθήματα) και προβάλλεται σε σχέση με την Καλυψώ που τον κρατά δέσμιο, σε σχέση με τον Ποσειδώνα, ο οποίος τον μισεί, σε σχέση με τους άλλους θεούς (Δίας, Αθηνά) που θα τον βοηθήσουν.

 (Πώς ηθογραφείται ο Οδυσσέας -και μάλιστα σε αντιπαράθεση με τους συντρόφους του- στο προοίμιο της Οδύσσειας; Τι λογής υπονοείται επομένως ότι θα είναι το τέλος του; )                             

Σημείωση: Δίνεται το δικό του ήθος σε αντιπαράθεση με τους συντρόφους του, που αποδείχτηκαν «μωροί» και «νήπιοι» (=ανόητοι). Έτσι υπονοείται το δικό του αίσιο τέλος…

Ήθος Οδυσσέα: Πολύτροπος (πολυμήχανος), γιατί εφευρίσκει πολλούς τρόπους (δόλους) να ξεφύγει από τη δύσκολη κατάσταση, τετραπέρατος, πολυταξιδεμένος (στίχ. 2), καστροπορθητής (πτολίπορθος, στίχ. 3), πολύπλαγκτος, πολύπειρος (στίχ. 4), πολύτλας, πολύπαθος (στίχ. 5), φιλέταιρος (=συντροφικός) και υπεύθυνος (στίχ. 6), γνωστικός σε αντίθεση με τους νήπιους (=άμυαλους, μωρούς, ασεβείς) συντρόφους, φιλόπατρις και νοσταλγός (στίχ. 16), αφοσιωμένος σύζυγος (στίχ. 17), θεϊκός (με εξαιρετικές ικανότητες και θεϊκή καταγωγή), αγαπητός σχεδόν σ’ όλους τους θεούς.

4. Δίνεται η βασική ηθική αρχή του έπους: ανθρώπινη ευθύνη (ελευθερία βούλησης), ενοχή —> τιμωρία (στίχ. 8-9)

Ισχύει το αρχαίο ηθικό σχήμα: άτη (=τύφλα του νου, συσκότιση λογικής) —> ύβρη (ασέβεια, ξεπέρασμα μέτρου, εγωισμός, έπαρση, σφάλμα)… —> νέμεση (οργή των θεών), τίση (τιμωρία), αρμονία (τάξη, ισορροπία).

5. Παρουσιάζεται σε γενικές γραμμές η πλοκή, η εξέλιξη του έργου, αφήνοντάς μας να εννοήσουμε και το τέλος του.

6. Το χρονικό πλαίσιο του έργου

• Από Τροία ως Θρινακία —> 2 χρόνια (νησί ‘Ηλιου: χάνει όλους τους συντρόφους του)
• Από Θρινακία ως Ωγυγία (Καλυψώ) —> 7 μερόνυχτα (με τα κύματα)
• Νησί Καλυψώς —— > 7 χρόνια +
• Στην αρχή του έπους βρισκόμαστε χρονικά στο τέλος του δεκάχρονου νόστου. Απομένουν 41 ημέρες (το ποιητικό παρόν)

Η Οδύσσεια αρχίζει in medias res (το αντίθετο είναι ab ovo = από το αυγό, γραμμική, χρονολονική αφήγηση).

7. Στοιχεία τεχνικής του κειμένου

Τρόποι αφήγησης: Εδώ έχουμε τριτοπρόσωπη αφήγηση (αντικειμενική): μιλά ο ποιητής.

Τυπικά επίθετα: πολύτροπο, ιερό, υπέρλαμπρου, σεμνή, αρχοντική, θολωτές, θεϊκός

Αντιθέσεις, π.χ. Οδυσσέας- σύντροφοι , Ποσειδώνας – άλλοι θεοί

Μεταφορές (στίχ. 6, 11, 24)

Αποσιώπηση ονόματος ήρωα (του Οδυσσέα)

Προϊδεασμός ή προσήμανση ή προειδοποίηση (στίχ. 20 – 23) > γίνεται άμεσα από τον ποιητή

Σχήμα κύκλου: στίχ. 1 (Μούσα) – στίχ. 11 (θεά)

Εγκιβωτισμός (μέσα στο παρόν τοποθετείται το παρελθόν)

in medias res (αφήγηση των γεγονότων από τη μέση της υπόθεσης, από ένα προχωρημένο ή κρίσιμο σημείο της υπόθεσης…)

Διαθεματική εργασία στη Ιλιάδα: «Προσέξτε ιδιαίτερα τον τρόπο εμφάνισης την Θέτιδας («σαν ομίχλη» στ. 360): σκεφτείτε άλλα παρόμοια φαινόμενα (Δροσουλίτες στην Κρήτη, αντικατοπτρισμός στην έρημο κ.τ.λ.) και προσπαθήστε να τα εξηγήσετε με βάση τις γνώσεις που έχετε από την Φυσική».

Η εμφάνιση της Θέτιδας θυμίζει πολύ οπτικά φαινόμενα όπως των Δροσουλιτών στην Κρήτη ή του αντικατοπτρισμού στην έρημο.

Οι Δροσουλίτες είναι  ένα οπτικό φαινόμενο που παρατηρείται γύρω από το Φραγκοκάστελλο, στην περιοχή των Σφακίων, στην νότια Κρήτη. Παρατηρείται σχεδόν κάθε χρόνο μεταξύ Μαΐου και Ιουνίου κατά τις πρωινές ώρες. Πρόκειται για κινούμενες σκιές που παρατηρούνται στον κάμπο του Φραγκοκάστελλου, από τις γύρω ορεινότερες περιοχές. Το όνομά τους έχει να κάνει με την εμφάνισή τους κατά τις πρωινές ώρες, μαζί με την πρωινή δροσιά. Η τοπική παράδοση συνδέει το φαινόμενο με τη φονική μάχη που διεξήχθη στην περιοχή τον Μάιο του 1828 ανάμεσα στους εξεγερμένους κατοίκους της περιοχής και σε τουρκικό στρατιωτικό σώμα.

Οι πιο αποδεκτές επιστημονικά εξηγήσεις αποδίδουν το φαινόμενο σε αντικατοπτρισμό ή σε οφθαλμαπάτη. Η επιστημονική εξήγηση του θέματος λέει ότι  το φαινόμενο οφείλεται σε αντικατοπτρισμό εικόνων από τις βόρειες ακτές της Αφρικής. Συνεπώς οι σκιές των ιππέων που παρατηρούνται δεν είναι παρά αντικατοπτρισμός καμηλιέρηδων της ερήμου. Σύμφωνα με μία εξήγηση το φαινόμενο οφείλεται σε οφθαλμαπάτη που προκαλείται από την εξάτμιση της πρωινής δροσιάς. Η ελαφριά ομίχλη που δημιουργείται από αυτή την εξάτμιση μοιάζει συχνά να δημιουργεί διάφορες φιγούρες που μπορούν να εκληφθούν και ως ανθρώπινες.

Ένα άλλο φαινόμενο είναι ο αντικατοπτρισμός στην έρημο, που είναι ο εξής: όταν μια ηλιακή ακτίνα πέσει πάνω σε πυκνότερα στρώματα αέρα μέσα στην ατμόσφαιρα, τότε η ακτίνα κυρτώνει κατά τη μετάβασή της από το ένα στρώμα στο άλλο, δηλαδή αλλάζει κατεύθυνση. Αυτό το φαινόμενο είναι ο αντικατοπτρισμός. Στον παρατηρητή αυτές οι ακτίνες φαίνονται ευθύγραμμες. Κατά την υπερβολική θέρμανση του εδάφους αντικείμενα που βρίσκονται μακριά μετατοπίζονται προς τα κάτω. Ο γαλάζιος ουρανός μπορεί με το δικό του οπτικό μετατόπισμα να εμφανίζεται σαν νερό στην άσφαλτο που μόλις το πλησιάζεις εξαφανίζεται. Στην έρημο μπορεί να καθρεφτίζονται δέντρα ή κτίρια σαν να βρίσκονται κοντά, ενώ βρίσκονται πίσω από τον ορίζοντα.

Πηγή: https://myphotopic.blogspot.com/2013/11/blog-post_2023.html

Ρέβης Κωνσταντίνος  Β2

2^ο Πρότυπο-Πειραματικό Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης